Morgunblaðið - 05.04.1986, Blaðsíða 12

Opið bréf til
alþingismanna
eftir Þórí Bergsson
Þann 18. mars sl. fóru fram í
sameinuðu þingi umræður utan
dagskrár um iðgjöld bifreiðatrygg-
inga. Þar lögðu orð í belg tólf þing-
menn. Eftir að hafa lesið nákvæm-
lega yfir ræður þessara manna var
mér Ijóst að einungis tveir þeirra
höfðu snefil af þekkingu á málefni
því sem þeir settu fram skoðanir á
og fullyrðingar um. Þessir tveir
hafa báðir gegnt embætti trygg-
ingamálaráðherra. Það er alvarlegt
ábyrgðarleysi þingmanna að fleipra
um hluti á löggjafarsamkundu þjóð-
arinnar án þess að kynna sér að
einhveiju marki þau mál sem til
umijöllunareru.
Ég mun hér gera nokkra grein
fyrir hvað ábyrgðartryggingar bíla
eru, tilgangi þeirra og hvaða atriði
hafa áhrif á iðgjöld.
Ábyrgðartryggingar
bíla
Ábyrgðartryggingar almennt
hafa verulega sérstöðu meðal
tryggingagreina. Slík trygging er
ekki tekin til að bæta hinum
tryggða það tjón, sem verður á
hans eigin eignum, lífi eða limum,
heldur til að greiða það tjón, sem
hinn tryggði veldur öðrum og er
bótaskyldur fyrir samkvæmt lögum
og öðrum réttarreglum. Ábyrgðar-
tryggingar bfleigenda eru ein af
fáum tryggingum sem í nær öllum
löndum hafa verið gerðar að skyldu-
tryggingum. Ástæðan til þess er
augljós. Ljöggjafinn vill með þessu
tryggja að þeir, sem að ósekju verða
fyrir tjóni af völdum svo hættulegra
og almennra tækja sem bflar eru,
fái bætur óháð því hvort hinn bóta-
skyldi hefur fjárhagslegt bolmagn
til að greiða tjónið eða ekki. Þessar
tryggingar hafa það sammerkt með
öllum tryggingum að verið er að
dreifa alvarlegri áhættu, sem hver
og einn getur sjaldnast borið, á
flölda aðila sem áhættan hvflir á.
Þessi trygging er í eðli sínu félags-
Ieg trygging. Að skylda bíleigend-
ur til að kaupa ábyrgðartryggingu
hefur auk þess ýmsa aðra kosti.
Skaðabótarétturinn er flókinn,
ákvörðun bótaflárhæða vegna lífs-
og líkamstjóna er oftast mjög sér-
hæfð. Lokaákvörðun og stefnu-
mörkun er í höndum Hæstaréttar.
Væri ekki skylda til að ábyrgðar-
tryggja bfla ríkti algjör ringulreið
og fæstir fengju réttlátar tjóns-
bætur, margir engar og fjárhagur
hinna bótaskyldu legðist í rúst.
Skaðabótaskyldum tjónum, sem
bfleigendum ber að greiða (og þar
með tryggingafélögunum) er venju-
lega skipt í tvennt:
1. Munatjón
2. Lífs- og líkamstjón (slys á
mönnum).
Sennilega þarf ékki að skýra fyrir
almenningi þessa skiptingu og
tæpast heldur fyrir alþingismönn-
um.
Gjörólíkir efnahagslegir þættir,
og þar með aðgerðir og ákvarðanir
í þjóðfélaginu, hafa áhrif á tjóns-
upphæðir eftir því hvort um er að
ræða munatjón eða slys á mönnum.
í bréfí sem þessu get ég aðeins
stiklað á stóru og þótt það virðist
ætla að verða nokkuð langt verður
að sleppa mörgum mikilvægum
atriðum. Ég mun reyna að gera
grein fyrir aðalatriðum, þar á meðal
áhrifum nýgerðra kjarasamninga á
bótaflárhæðir hvorrar tjónstegund-
ar fyrir sig og bótagreiðslur vegna
ábyrgðartryggingar bfla í heild.
Umræðumar á Alþingi hófust á
þakkaróði Guðmundar J. Guð-
mundssonar til viðskiptaráðherra
fyrir skörungsskap við að koma í
veg fyrir hækkun þjónustugjalda
banka (litlu verður Vöggur feginn)
og beiðni til tryggingamálaráðherra
um lækkun eða afnám á hækkunum
tryggingaiðgjalda bifreiða. Síðan
kom Jóhanna Sigurðardóttir í ræðu-
stól og minntist á „fyrirkomulag
iðgjaldaákvarðana" og vitnaði í
dagblað sem heimild um iðgjalda-
hækkanir. Traustar heimildir það.
Síðan ræddi hún um samráð trygg-
ingafélaganna til að knýja fram
hækkanir á iðgjöldum. Grein í
Helgarpóstinum frá 13. mars sl.
varð Jóhönnu líka uppspretta djúp-
stæðrar þekkingar á starfsemi
Tryggingaeftirlitsins og sennilega
jafnframt á því hvað tryggingar eru
og hvaða grundvelli iðgjaldaákvarð-
anir eru teknar. Síðan komu þing-
mennimir hver af öðmm. Karl
Steinar Guðnason, Guðrún Agnars-
dóttir, Kjartan Jóhannsson, Eyjólf-
ur Konráð Jónsson, Karvel Pálma-
son, Eiður Guðnason og Albert
Guðmundsson fullir hneykslunar,
en því miður — fyrirgefið orðbragð-
ið — með rakalausan þvætting.
Fleiri hafa sennilega ekki komist
að við umræðuna.
Svo virðist sem þingmenn haldi
að tryggingastarfsemi sé sama eðlis
og sala á myndbandatækjum eða
karamellum.
Þótt ég viti að forsvarsmenn
Tryggingaeftirlitsins séu einfærir
um að svara fyrir sig vil ég aðeins
minnast á þessa stofnun.
Tryggingaeftirlitið
Árið 1973 vom í fyrsta sinn á
íslandi sett lög um vátryggingar-
starfsemi en núgildandi lög em frá
árinu 1978. Þessa lagasetningu tel
ég eitt þarfasta spor sem stigið
hefur verið í tryggingamálum hins
fíjálsa markaðar hérlendis.
Lögin ákveða meðal annars að
starfa skuli sérstakt tryggingaeftir-
lit. Ákvæði laganna og starfsemi
Tryggingaeftirlitsins miðar sér-
staklega að því að tryggja hags-
muni viðskiptavina tryggingafélag-
anna. Ekki einungis tryggingartaka
og hinna tryggðu heldur einnig —
svo sem í ábyrgðartryggingum —
þeirra sem eiga kröfu á trygginga-
félag vegna skaðabótaskyldu hins
tryggða.
Með tilliti til þess hversu þröngur
stakkur Tryggingaeftirlitinu er
skorinn um starfsmannahald undr-
ast ég hve miklu það hefur áorkað.
Það er ekki hlutverk Trygginga-
eftirlitsins að pína niður iðgjöld þótt
því beri að skipta sér af iðgjaldaöfg-
um. Mikilvægasta hlutverkið er að
fylgjast með því að fjárhagsleg
staða hvers félags sé svo traust að
það geti staðið við skuldbindingar
sínar. Það er eftirlits- en ekki
stjómvaldsstofnun. í ábyrgðar-
tryggingum bfla ber því að gæta
þess að iðgjöldin nægi fyrir bóta-
greiðslum og bótasjóðir félaganna
— sem em í raun eign tjónþolanna
— séu sem réttast ákvarðaðir og
tryggilega ávaxtaðir. Trygginga-
eftirlitið getur engin áhrif haft á
stærð eða fjölda bótaskyldra tjóna,
því síður á ýmsar stjómvaldaað-
gerðir, efnahagslega þætti, sem
máli skipta, svo sem kjarasamninga
eða aðrar forsendubreytingar sem
hafa áhrif á bótafjárhæðir og tjóna-
tíðni. En því ber að leggja raunhæft
mat á þessi atriði, gera sér grein
fyrir áhrifum þeirra og leggja til
hækkanir eða lækkanir iðgjalda í
samræmi við það.
Iðgjöld og forsendur
þeirra
Ég mun næst reyna að gera grein
fyrir þeim þáttum sem hafa áhrif
á bótaupphæðir í ábyrgðartrygg-
ingum bfla. Rétt er að fara nokkur
ár aftur í tímann til þess að viss
mikilvæg atriði komi fram.
Nauðsynlegt er að fjalla um
aðaltjónategundimar aðskilið þar
sem ólíkir þættir hafa áhrif á
munatjón og slysatjón eins og
glöggt á að koma fram hér á eftir.
Vegna þessa er einnig mikilvægt
að vita hve mikill hluti bóta-
greiðslna frá ábyrgðartryggingum
bíla er vegna munatjóna og _hve
mikill vegna slysa á mönnum. Árið
1983 mun um 60% bótanna hafa
verið vegna munatjóna en 40%
vegna slysa á mönnum. Þetta hlut-
fall hlýtur að hafa raskaust alvarlega -
á árinu 1984, þótt ekki sé unnt að
draga traustar ályktanir af tjóna-
reynslu síðan. Breytingin er hins
vegar reiknanleg.
Á árinu 1984 varð mjög mikilvæg
breyting á forsendum við ákvörðun
bóta fyrir lífs- og líkamstjón sem
hækkaði bætur snögglega mjög
mikið. í sumum tilfellum meira en
fjórfölduðust bætur til þeirra, sem
urðu örkumla af völdum bóta-
skyldra tjóna, en að meðaltali reikn-
ast mér að bætur hafi um það bil
tvöfaldast.
Þar sem undirritaður á hlut að
máli mun ég skýra hvað gerðist.
Því skal ekki neitað að þessi breyt-
ing hefði átt að valda alvarlegri
hækkun iðgjalda fyrir ábyrgðar-
tryggingar bíla, sem svo virðist sem
hvorki „samsærisfélögin" (orðfæri
þingmanna) né Tryggingaeftirlitið
hafi tekið þessa breytingu með í
útreikinga sína nema þá að tak-
mörkuðu leyti. Hitt get ég sagt
hveijum ser er, bæði þingmönnum
og blómagefandi verkalýðsforustu,
að minn þáttur í þessari breytingu
veldur mér einungis notalegri til-
fínningu, og þó Albert Guðmunds-
syni „hafí brugðið eins og flestum
sem fengu reikninga frá tiygginga-
félögum nýlega" brá mér á allt
annan hátt. Eg undraðist hve lítil
hækkunin var og ég óttast afleið-
ingamar.
Lífs- og líkamstjón
Bætur vegna slysatjóna skiptast
aðallega í tvennt:
1. Bætur vegna taps vinnutekna
(örorku)
2. Miskabætur
Hér er ekki rúm til að skýra
hvað felst í hugtakinu „tniski" í ís-
lenskum rétti, en flestum ætti að
vera ljóst hvað átt er við þegar talað
er um tap vinnutekna vegna afleið-
inga slysa.
Meginhluti bóta vegna slysatjóna
eru bætur vegna vinnutekjutaps af
völdum örkumla (örorkutjón).
Grundvallarregla skaðabótarétt-
arins um upphæð bóta — bæði hér-
lendis og annars staðar — er að
bæta skuli tjónþola þannig að hann
standi á áverkadegi fjárhagslega
jafnt að vígi og hefði hann ekki
orðið fyrir áverkanum. Bætur
vegna vinnutekjutaps eru að mestu
leyti vegna taps á ókomnum árum.
Sé um bam að ræða er ljóst að
vinnutekjutapið er eingöngu vegna
væntanlegra áhrifa líkamsmeiðsla
á getu þess til öflunar vinnutekna.
Við útreikninga á þessu framtíðar-
tapi til eingreiðslufjárhæðar á
slysadegi skipta vextir mestu máli.
Þegar ég reiknaði fyrst út slík lífs-
og líkamstjón (árið 1959) var venja
hérlendis (mótuð af Hæstarétti) að
afvaxta framtíðartapið með 4% árs-
vöxtum.
Smám saman var þessi prósenta
hækkuð í 13% og slíkt réttlætt með
því að nota skyldi vexti af almenn-
um spariinnlánum í bönkum lands-
ins. Ékkert tillit var tekið til þess
að yfír það tímabil, sem þessi vaxta-
forsenda var notuð (frá 1975 til
1984), var loku fyrir það skotið að
ávaxta fé á öruggan hátt með slík-
um vöxtum umfram verðbólgu. Ég
ræddi þetta atriði í hveijum einasta
útreikningi, sem frá mér fór, árum
saman. Eg hef talið og tel, enn að
Þórir Bergsson
Þórir Bergsson tryg'g’-
ingafræðingnr ritaði
öilum alþingismönnum
eftirfarandi bréf. Það
er birt hér í heiid að
hans ósk.
fyrrgreind grundvallarregla skaða-
bótaréttarins hafí verið gróflega
brotin og sé reyndar ennþá.
Sé framtíðartap raunhæft áætl-
að tel ég eðlilegt að nota hæst 4%
ársvexti við afvöxtun framti'ðar-
taps. Hærri vaxtaforsenda en 5%
þekkist ekki annars staðar.
í hæstaréttardómi dagsettum 10.
júlí 1984 (á bls. 917 í dómasafni
réttarins frá því ári) telur meiri
hluti dómaranna (5 af 7) „eðlilegt
að miða við 6% vaxtafót", en minni
hlutinn taldi „óvarlegt... að miða
við, að unnt sé á öruggan hátt að
ná hærri raunverulegri ávöxtun fjár
en 5% ársvöxtum".
Ég vil benda á að þar sem um
tekjutap er að ræða þarf ársávöxt-
unin að vera 5% umfram kaup-
hækkanir bæði vegna verðþenslu
og raunhækkunar kaups og í flest-
um slysamálum í áratugi. Eftir
kjarasamningana í febrúarlok á
þessu ári er ég því miður alvarlega
farinn að efast um að stefnt sé að
raunhækkun launa almennt hér-
lendis svo e.t.v. eru rök fyrir notkun
hárra vaxta við afvöxtun framtíð-
artaps vinnutekna.
Hvaða áhrif hafði þessi lækkun
afvöxtunar á bótafjárhæðir til hinna
slösuðu? Forvitnileg spuming.
Ég sýni hér hækkun bóta vegna
varanlegrar örorku sem þessi for-
sendubreyting (úr 13% í 6%) olli:
Aldur Hækkun
slasaðra bóta:
5 ára 275%
lOára ’ 170%
15 ára 100%
20 ára 95%
30 ára 86%
40 ára 73%
50 ára 56%
60 ára 36%
70 ára 18%
Þessar prósentutölur gilda fyrir
karlmenn, hækkunin er nokkru
meiri fyrri konur. Þegar tekið er
tillit til aldursskiptingar þeirra, sem
slasast í umferðinni, er ekki íjarri
lagi að bótagreiðslur vegna líf- og
líkamstjóna hafí tvöfaldast vegna
áhrifa þessa hæstaréttardóms. Ekki
einungis bætur vegna slysa sem
verða eftir að dómurinn féll, heldur
allra óuppgerðra lífs- og líkams-
tjóna. Samkvæmt hlutarins eðli líð-
ur oft langur tími frá því slys verður
þar til unnt er að gera það upp
endanlega. Lækningaaðgerðir taka
oft langan tíma og varanlegar af-
leiðingar líkamsmeiðsla er oftast
ógerlegt að meta fyrr en mörgum
árum eftir áverkadag. Þetta á ekki
síst við um böm. Afleiðingar slysa
verða tíðum ekki sannreyndar fyrr
en vaxtaskeiði er lokið og fullum
þroska náð.
Það er dálítið kaldhæðnislegt að
vorið 1984 vom iðgjöld ábyrgðar-
trygginga bfla einungis hækkuð um
10%. Þá varð engin umræða á
Alþingi og ekki fengu ráðherrar
(eða samsæristryggingafélögin)
blómagjafír frá verkalýðsforkólf-
um. Verðlag hafði þá hækkað frá
mars 1983 til mars 1984 um 50%
en kauptaxtar um 20%. Þessi litla
hækkun iðgjalda á sér skýringu í
tvennu:
1. Yfírlýsingum kokhraustra valds-
manna um stöðvun verðbólgu.
2. Óvenjulega litlum tjónafjölda
árið 1983 sem var helgað umferðar-
öryggi.
í mars árið 1985 vom iðgjöld
ábyrgðartrygginga bíla hækkuð um
68%, þrátt fyrir að bætur vegna
slysatjóna hefðu um það bil tvöfald-
ast einungis vegna fyrmefnds
hæstaréttardóms og um 25% vegna
kauphækkana eða alls um 150%.
Munatjón höfðu hins vegar hækkað
um 28,5% vegna verðbólgu.
Sú sorglega staðreynd bætist við
að áhrif umferðaöryggisársins 1983
til fækkunar umferðarslysa hvarf
næstum alveg strax á árinu 1984
og nú sér hennar hvergi stað.
Breyting bótafjárhæða
á síðastliðnu ári og
áhrif nýju kjarasamn-
inganna
Starf mitt er þess eðlis að ég á
auðvelt með að fylgjast með áhrif-
um kjarabreytinga á tjónabætur
frá ábyrgðartryggingum.
Frá því iðgjöld vom ákveðin í
mars 1985 fram að kjarasamning-
um í febrúar á þessu ári hækkuðu
kauptaxtar að meðaltali um 16,8%
(reyndar væri raunhæfara að taka
einnig tillit til launaskriðs). Sam-
kvæmt nýju samningunum hækk-
uðu laun almennt um 5% 1. mars
sl. Hækkun bóta vegna slysatjóna
virðist þannig vera um 22,6%, en
þetta er röng ályktun. Samið var
alls um 13,625% hækkanir á kaup-
töxtum, sem á að vera komin að
fullu í gagnið 1. desember nk. Eins
og fram kemur hér að framan er
meginhluti bóta fyrir slysatjón
vegna vinnutekjutaps í framtíðinni.
I slysatjónum vegur tímabilið frá
1. mars til 1. des. í ár ósköp lítið
(aðeins brot úr prósenti). Hækkun
bótafjarhæða í slysatjónum frá 28.
febrúar til 1. mars 1986 (á einni
nóttu) er því um 13,6% en ekki 5%,
þ.e. heildarhækkunin frá síðustu
hækkun iðgjalda í mars 1985 er
ekki 22,6% heldur 32,5%. Og takið
eftir. Það eru ekki einungis líkams-
tjón, sem verða eftir 1. mars 1986,
sem hækka um þessi 13,6%. Sá
hluti óuppgerðra slysatjóna, sem
er vegna vinnutekjutaps eftir 1.
mars 1986 hækkar að sama skapi.
Þótt fijálshyggjutrúboðar hafí lög-
leyft vaxtaokur hérlendis og komið
fjármagnseigendum á vaxtafyllirí
sé ég ekki hvemig tryggjngafélögin
geta ávaxtað bótasjóði sína — þ.e.
sjóði sem eru eign þeirra sem hafa
orðið fyrir tjóni (aðallega líkams-
tjóni) — þannig að sú hækkun jafn-
ist út, síst þegar vextir snögglækka
sem betur fer frá almennu þjóð-
hagslegu sjónarmiði, ef ekki verður
þá farið alveg niður í neikvæða
vexti. En umræðu um bótasjóði og
áhrif kjarasamninganna á þá ætla
ég að sleppa að sinni. Ætli hag-
fræðingagerið, sem hannaði samn-
ingana, sé ekki betur til þess fallið
að dæma um slíkt. Þó vil ég geta
þess að fjármagnstekjur trygginga-
félaganna á síðastliðnu ári hafa
áreiðanlega valdið einhveiju um að
ábyrgðartryggingar bfla hækkuðu
ekki meira nú en raun ber vitni.
Því miður virðast litlar líkur á að
tjónþolar (eða bílaeigendur) geti
vænst þess að tryggingafélögunum
takist að ávaxta sjóði þeirra jafn
vel á komandi ári.
Enn eru ekki öll kurl komin til
grafar um áhrif kjarasamninganna
á bætur vegna slysa á mönnum.
Eitt af fáum ánægjulegum
ákvæðum nýgerðra kjarasamninga
er að frá næstu áramótum skuli
greiða iðgjöld af öllum launum til
lífeyrissjóða en ekki einungis af
dag- og vaktalaunum. Áður gilti
þetta einungis um örfáa sjóði. Áhrif
þessa eru að tapi maður vinnutekj-
um tapar hann eftir þetta alltaf líf-
eyrisréttindum líka. Hingað til hef-
ur það verið undantekning að lífeyr-
isréttindi töpuðust vegna varanlegs
tekjutaps og svo til aldrei í réttu
hlutfalli við vinnutekjutapið. Áhrif