Morgunblaðið - 30.03.1988, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. MARZ 1988
Atvinnuleysi,
áfengi og tóbak
eftirJóhann Tómasson
I.
Þegar ég var við framhaldsnám í
Svíþjóð á árunum 1978—1983 virtist
mér oft sænskir starfgbræður mínir
vita það helzt um ísland, að verð-
bólgan þar nálgaðist þriggja stafa
tölu. Af íslenzku stolti mínu fyllyrti
ég, að íslendingar kysu frekar verð-
bólgu en atvinnuleysi. Þetta skildu
starfsbræður mínir og ég var næstum
upp með mér af íslenzku verðbólg-
unni.
Sumarið 1985 var ég staddur í
Sveaborg utan Helsingfors í Finn-
landi. Þar urðu á vegi mínum fjórir
þokkalegir menn og reyndust írskir.
Hver þeirra var eigandi bjórverk-
smiðju og sátu nú Evrópuþing bjór-
framleiðenda. Talið barst að Islandi
og einn þeirra spurði mig, hvemig á
því stæði, að íslendingar leyfðu ekki
innflutning á bjór. Ég lét ekki standa
á svarinu, að íslendingar óttuðust,
að bjómeyzlan yki á áfengisneyzluna,
sem þegar væri nóg. Þessu var ekki
svarað með öðm en spumingunni: „Er
ekki nóg hagsmunagæzla („lobby-
ism“) í íslenzka þinginu?"
Því segi ég þessar tvær sögur, að
ég hef með nokkru stolti haldið fram
•ofangreindum skoðunum og talið þær
rammíslenzkar: íslendingar „fórna“
minni hagsmunum fyrir meiri.
II.
Ég hugleiði oft í starfí mínu og
utan þess, hver séu helztu heilsufars-
vandamál, sem við getum tekizt á við
með mestum árangri til farsældar
þjóðinni. Þijú koma mér jafnan í hug:
Atvinnuleysi, áfengis- og tóbak-
sneyzla. Sumum kann að finnast ein-
kennilegt, að ég nefni atvinnuleysi,
en sannast sagna óttast ég, að fátt
hefði jafn slæm heilsufarsáhrif á þjóð-
ina og atvinnuleysi. Verðbólgan hefur
hjaðnað, en ég óttast, að í þenslu og
spennu undanfarinna ára kunni þegar
að dyljast verulegt atvinnuleysi. Það
má fela atvinnuleysi á ýmsan hátt. í
Svíþjóð er stór hluti öryrkja í raun
atvinnuleysingjar.
Á bemskuárum mínum á Siglufirði
upp úr.1950 var þar mikið atvinnu-
leysi. Þá máttu menn lúta svo lágt
að betla sóparastöff á Vellinum af
utanríkisráðherra og var víst ekki
verra að hafa rétt flokksskírteini.
Síldin kom á ný nokkru fyrir 1960
og síðan hefur mín kynslóð búið við
fádæma góð ytri skilyrði til náms og
starfs.
í Svíþjóð kynntist ég á ný ömur-
leika atvinnuleysis og síðan hef ég
litið á það sem eitt mesta heilsufars-
böl, sem þjóð geti átt við að stríða.
Um hálfs árs skeið starfaði ég á einu
stærsta geðsjúkrahúsi Norðurlanda,
Lillhagen í Gautaborg. Langflestar
innlagnir þar voru vegna áfengi-
sneyzlu. Innskriftarsjúkraskrámar
máttu heita staðlaðar með orðum eins
og „arbetslös", „nedgángen", „socialt
utslagen" um flesta sjúklinga og kom
sér vel í fátæklegri sænskukunnáttu.
Vonleysi, tilgangsleysi og uppgjöf
settu mark á hjúkrunarfólkið ekki
síður en sjúklingana.
Þegar ég kom heim til íslands
1983, kvað við annan tón. Hér var
verið að gera þjóðarátak gegn áfeng-
isbölinu. Hér náðist árangur á heims-
mælikvarða. Sízt vildi ég gera lítið
úr árangri SÁA, en held, að okkur
gleymist stundum að þakka þau ein-
stöku ytri skilyrði, að hér er ekkert
atvinnuleysi.
íslendingar búa við margvísleg
hagstæð kjör, þegar borið er saman
við aðrar þjóðir. Þjóðin er yngri og
hlutfall aldraðra lægra en annars
staðar. Atvinnuleysi ungs fólks hefur
verið óþekkt, en erlendis em að vaxa
upp kynslóðir, sem aldrei verða tekn-
ar í hóp vinnandi fólks. Áfengisneyzla
íslendinga er minni en flestra annarra
þjóða og hlutfall þeirra, sem „ýtt hef-
ur verið til hliðar" (förtidspension) er
með því lægsta, sem gerist.
Við íslendingar höfum því haft
óvenju góð skilyrði til að koma á fót
góðu en dým heilbrigðiskerfi. Þetta
sést líka, þegar borin em saman út-
gjöld vegna heilbrigðismála og at-
vinnuleysis á Norðurlöndum. Tölurnar
sýna hundraðshlutfall (%) af heildar-
útgjöldum til félagsmála:
Útgjöld vegna (í %): D.
Sjúkdóma 29,7
Atvinnuleysis: 13,1
Skólamála o.fl.
(Heimild: Social trygghet í Norden, 1979).
Þessi tafla sýnir okkur hve hlut-
fallslega dýrt íslenzka heilbrigðis-
kerfið er. Þegar þess er gætt, að enn
vantar mikið á, að við tökum af viðeig-
andi myndarskap á öldmnarmálum
og eins hins, að líklegt er, að við
munum í framtíðinni þurfa að glíma
við vaxandi atvinnuleysi með tilheyr-
andi félags- og heilsufarsvandamál-
um, sést að búast má við vemlegum
hagsmunaárekstmm.
III.
Um gildi vinnunnar efast fæstir.
Nægir víst að nefna málshætti eins
og „vinnan göfgar manninn", „iðju-
leysi er rót alls ills“, síðustu heil-
ræðavísu Haltgríms Péturssonar:
„Víst ávallt þeim vana halt, vinna,
lesa, iðja“ og sálminn:
Lofíð vom Drottin
Hann ávaxtar iðninnar sveita
atvinnu synjar ei
þeim, er sér bjargræðis leita.
Um böl atvinnuleysis efast heldur
ekki þeir, sem kynnzt hafa. Atvinnu-
leysi leiðir jafnan til þess, að þeim,
sem af einhverjum ástæðum hafa
skerta starfsorku, er fyrst ýtt til hlið-
ar.
Jóhann Tómasson
Rannsóknir erlendis, þar sem at-
vinnuleysi er vaxandi vandamál, hafa
F. í. N. SV.
26,9 50,0 41,9 36,5
8,1 0,6 2,2 6,7
49,4
100,0
leitt í ljós, að atvinnuleysið sjálft veld-
ur líkamlegum og þó einkum andleg-
um og félagslegum þjáningum.
Þannig hefur nýleg rannsókn frá
Luleá í Svíþjóð sýnt, að átvinnuleysi
meðal æskufólks leiddi til sálrænna
og sálvefrænna sjúkdóma, misnotk-
unar á áfengi og hassi og svartsýni
á framtíðina.
Nýleg rannsókn frá Danmörku
sýndi, að dánartíðni atvinnulausra var
40—50% hærri en búast hefði mátt
við, einkum vegna aukningar á slysum
og sjálfsmorðum.
í nýlegu brezku læknablaði er skýrt
frá rannsókn, sem gerð var á Norður-
Englandi, en atvinnuleysi er nú um
14% í Englandi öllu og meira í norðri
en suðri. Rannsókn þessi fjallar um
38 sjúklinga, sem fengið höfðu bráða
briskirtilsbólgu af völdum áfengi-
sneyzlu. Meðalaldur sjúklinganna var
40 ár, 14 voru atvinnulausir og 11
unnu láglauna erfíðisstörf. Ofneyzla
bjórs var undanfari veikindanna í öll-
um tilvikum, en meirihluti áfengis-
sjúklinga í Bretlandi eru bjórdrykkju-
menn.
Ameríski félagsfræðingurinn Harv-
ey Brenner hefur áætlað, að 1% aukn-
ing á atvinnuleysi í USA „valdi" 36
þúsund dauðsföllum næstu 6 árin,
sem fylgja.
Allar eru þessar rannsóknir, eins
og flestar læknis- og félagsfræðilegar
rannsóknir, ýmsum annmörkum háð-
ar, en styðja engu að síður þær hug-
myndir, sem margir hafa gert sér
fyrirfram, um skaðleg áhrif atvinnu-
leysis.
IV.
Ritstjóri sænska jafnaðarmanna-
blaðsins Aftonbladet heitir Gunnar
Rosell. Hann skrifaði 1979 í blað sitt
röð greina, „Du som dricker“, og hlaut
fyrir mikla athygli og „Stora Jouma-
listpriset" í Svíþjóð. Rosell hefur skýrt
frá því hver áhrif heimsókn á Lill-
hagen-geðsjúkrahúsið í Gautaborg
hafði á hann. Þar hitti hann fyrir
25—35 ára gamla menn, sem sögðust
„eiga framtíðina að baki sér“.'Sami
Rosell hefur einnig fjallað um heilsu-
spillandi áhrif atvinnuleysis í blaði
sínu.
Mér verður stundum hugsað til
þess, að Jón Baldvin og Bryndís hefðu
gott af því að heimsækja Gunnar
Rosell og Lillhagen. Sighvatur, Guð-
rún Helgadóttir og heilbrigðisráð-
herrann ættu að slást í förina. Per-
sónugervingur hinnar „fijálsu" sjálf-
umglöðu sjálfsdýrkandi ijölmiðlunar,
Jón Óttar, yrði varla í vandræðum
að velja sjálfan sig til að gera „rep-
ortage" fýrir Stöð 2.
En á meðan og enn um langa
framtíð lifir íslenzka þjóðin á fiski,
meira að segja þeim heimska þorski.
Hún lifír ekki á upplýsingum, ekki
einu sinni tölvuvæddum. Enn síður
lifír hún á fjölmiðlun, hversu „fijáls"
sem kann að heita. Ég veit, að fjöl-
miðlafólkið dreymir um „pöbba“, þar
sem það getur hitzt og tekið viðtöl
hvert við annað. Þá er nú bara, að
„pöbbarnir" drabbist ekki niður vegna
atvinnulausra peningalítilla áfengis-
sjúklinga. Það væri kannski hægt að
beina þeim eitthvað annað með verð-
stýringu?
Unga fólkið, hins vegar, dreymir
um hlutverk. Það dreymir um at-
vinnu, húsnæði, fjölskyldu og börn.
Það dreymir um heilbrigði en ekki
„forréttinda" „lifsgæði" eins og bjór,
Guðrún Helgadóttir.
Höfundur er heilsugæslulæknir á
Reykjalundi.
FERÐAMAL AISLANDI / Einar Þ. Guðjohnsen
Hafnarborgin Reykjavík
.■sms9SM
Séð í norð-vestur frá Hallgrí mskirkju.
Tjömin á að vera áfram friðland
fyrir fugla og fólk, þar sem hægt
Einn góðviðrisdag stend ég á
Amarhóli og staldra þar við um
stund. í norðvestrinu blasir við
sólbaðað Snæfellsnesið, öll fjallak-
eðjan hvít með Snæfellsjökul á
vesturendanum. Lengra til hægri
er Akrafjall og svo Skarðsheiði
yfir lághluta Seðlabankans að sjá.
Milli Seðlabankans og Fiskifélags-
hússins sér í Esju.
Nær okkur er höfnin og Kalk-
ofnsvegur og virðist svæðið illa
nýtt í dag. Kolakraninn löngu horf-
inn, vöruafgreiðslur að mestu flutt-
ar inn í Sundahöfn og fisklöndun
öll komin í Vesturhöfnina. Eftir
stendur Faxaskáli með nokkra
gámastafla í kring og bíla á þaki.
Sunnan Faxaskála breiðast út bíla-
stæði, alveg að staurabrúnni upp
í Tollhúsið. Utan Faxaskála eru
svo nokkrir lágreistir skálar og enn
fleiri gámastaflar.
Gamalkunnugt útsýni til mið-
borgarinnar með Lækjartorg í for-
grunni er notalegt og hefir lítið
breyst lengi vel. Vel þarf að vega
og meta allar breytingar þar í
framtíðinni. Og það virðist augljóst
að ráðhúsið í Tjöminni mun ekki
einu sinni sjást frá Arnarhóli.
Ég fer heim og tek fram 1. bindi
af Reykjavíkurbók Páls Líndal og
fletti upp á Amarhóli á bls. 26—29.
Þar er vitnað í Landnámu, sem
segir að öndvegissúlur Ingólfs hafi
fundist við Amarhvál fyrir neðan
heiði. Á bls. 28 er athyglisverð
loftmynd af Skúlagötu endilangri,
heldur lágkúrulegri götumynd.
Næsta dag geng ég enn upp á
Amarhól og enn er sama góða
veðrið. Enn staldra ég við og leiði
hugann að þróun Reykjavíkur. Frá
upphafi var höfnin það andlit bæj-
arins og seinna borgarinnar, sem
fyrst blasti við. Nú koma fæstir
sjóleiðina. Við eigum varla nein
farþegaskip og það eru aðeins sjó-
menn og farþegar skemmtiferða-
skipanna sem sjá borgina fyrst frá
höfninni. Við þeim blasir óhijáleg
lengja Skúlagötu (sbr. áðumefnda
mynd) og óásjáleg Austurhöfnin.
Flestir erlendir og innlendir far-
þegar koma nú flugleiðis og flug-
völlurinn er ekki í eða við
Reykjavík heldur langt úti á Mið-
nesheiði. Reykjavíkurflugvöllur er
að vísu nær ennþá, en þegar að-
flugið að þeim velli er búið að æra
alla í ráðhúsinu í Ijöminni, verður
trúlega ekki linnt látum fyrr en
búið er að hrekja flugvöllinn burt
úr Vatnsmýrinni, kannski einnig
út á Miðnesheiði. Þá verður
Reykjavík búin að afskrifa flugs-
amgöngur fyrir sig og Keflavík og
Njarðvík tekin við.
En lítum aftur á ásýnd borgar-
innar frá ytri höfninni og hvernig
hana má bæta og lyfta upp í æðra
veldi. Meðfram Skúlagötu verða
að koma rismiklar og fallegar
byggingar í framhaldi af Hafrann-
sóknastofnuninni. Eitt hús í þeirri
lengju er þegar komið á dagskrá.
Eimskipafélagið á þar margar lóð-
ir og mun hafa í hyggju að reisa
stórt og myndarlegt hótel. Það
þarf ekki að efa að útsýnið frá því
hóteli vérður stórfenglegt til fjall-
anna allra, frá Snæfellsjökli í vestri
til Skálafclls í austri. Einnig yfir
„Sundin blá“, sem minna okkur á
Tómas. Það liggur í augum uppi,
að norðurherbergin í hótelinu
verða eftirsóttari og leigð hærra
verði. Fróðlegt verður að fylgjast
með framvindu þessa máls.
Hvað á svo að gera við austur-
bakka hafnarinnar, allt frá
Tryggvagötu að Ingólfsgarði?
Þar fomar súlur flutu á land
við íjarðarsund og eyjaband,
þeir reistu Reykjavík.
Hún óx um tíu alda bil,
naut alls, sem þjóðin hafði til,
varð landsins högum lík...
orti skáldið og athafnamaðurinn
Einar Benediktsson um Reykjavík.
Er um nokkuð annað að ræða en
að reisa ráðhús Reykjavíkur ein-
mitt þar sem öndvegissúlurnar
bárust á land, við upphafsstað
Reykjavíkur? Öndvegissúlurnar
voru tákn Reykjavíkur á nýliðnu
200 ára afmæli.
Því miður einkennist ráðhúsmál-
ið af tilfinningasemi og þráhyggju
og rök komast varla að. Það á að
troða ráðhúsi niður í Tjörnina án
þess að þar sé nokkurt svigrúm.
er að setjast niður í skjóli gróðurs
og garða og njóta þess að horfa á
lífíð í kring. Það er mikilvægt að
eiga áfram fuglaparadís í miðri
nyrstu höfuðborg heims.
Á austurbakka hafnarinnar er
nóg svigrúm fyrir stórt og myndar-
legt ráðhús, mun stærra en það
sem í Tjörnina á að fara. Það út-
sýni, sem tapast frá Amarhóli séð,
gæti fengist aftur með nýjum út-
sýnisstað á þaki eða í tumi ráð-
hússins. Bílageymslan er þegar
fyrir hendi þar sem Faxaskáli er.
Það hús má prýða á ýmsa lund
og fella að ráðhúsinu fyrir utan.
Meira að segja er nóg rúm fyrir
ráðhústorg, sem ekki er til við
Tjamarhúsið nema að slátra fyrst
nokkrum húsum sem fyrir eru.
Að vísu er umferðaræð, sem
sker þetta svæði frá Amarhóli, en
það hlýtur að vera hægt að leysa
það mál á viðunandi hátt. Skipu-
lagsfræðingum ætti að vera treyst-
andi til þess.
Herskipin okkar geta verið
áfram á sínum stað við Ingólfs-
garð, en inni í hafnarkróknum er
rúm fyrir minni skemmtiferðaskip,
feijubáta frá stærri skipunum og
einnig fyrir ýmis minni skip og
-snekkjur, sem sækja okkur heim.
Og svo er eitt, sem alveg vantar
í Reykjavík, og koma má fyrir
undir ráðhúsveggnum svo að
segja. Engir litlir útsýnisbátar em
til í Reykjavík. Ekki er um það að
ræða að fara í útsýnissiglingar um
„Sundin blá“. Það er aðeins Haf-
steinn Sveinsson með Skúlaskeið
sína, sem heldur uppi ferðum til
Viðeyjar.
Þá má einnig gefa fólki kost á
að draga físk á handfæri úti á
sundum og í flóa. Þar verða æski-
leg gamaldags handfæri, þar sem
haldið er um sjálfan spottann og
menn fínna þegar fiskurinn kippir
í. Handfærabátar og sjóstanga-
veiðibátar gætu fengið fasta að-
stöðu í Austurhöfninni.
Hér streymir örast um æðar þér blóðið,
ó, unga, rísandi borg!
Héðan flæðir sá fagnandi hraði,
sem fyllir þín stræti og torg.
Sjá skröltandi vagna og bíla, sem bruna,
og blásandi skipa mergð.
Tjöruangan, asfalt og sólskin
. og iðandi mannaferð.
Þannig orti Reykjavíkurskáldið
Tómas Guðmundsson um höfnina.
Mikið af því lífi, sem Tómas orti
um, er flutt í nýja slagæð í Sunda-
höfn. En austurhluti gömlu hafnar-
innar má ekki deyja eða verða
óþarfur. Gefum þessu svæði nýtt
líf með stóraukinni ferðaþjónustu,
þeirri grein sem hraðast vex allra
greina í heiminum í dag, og reisum
glæsilegt ráðhús þar sem fornar
súlur flutu á land.
Höfundur er ferðam&Iafrömuð-
ur.