Morgunblaðið - 15.09.1988, Blaðsíða 14

R«pr ÍTUíTMMTqaF' ?.r VTÍJOAairrMMn CíT(fA,lffVÍUÍ)HOM
14 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1988
Þorskvinnsla
og þjóðarhagnr
í mikilvægum málum þjóðarinnar
tíðkast að láta „hagsmunaaðila"
komast að niðurstöðu. Þá þarf þjóð-
in minna að hugsa. Dæmigerð eru
fískveiðistefna og fískvinnslustefna
íslendinga nú og næstu árin.
Fiskifræðingar vara við lélegu
ástandi þorskstofnsins og í ár mun-
um við enn veiða hann langt um-
fram tillögur þeirra. Fiskveiðistefna
sem byggir á núgildandi kvótakerfí
á þar stóran hlut að máli og veiði-
heimildir eru of miklar.
Undanfarin ár hefur útflutningur
á óunnum físki vaxið mikið. Sífellt
berast fregnir af því, að hagsmuna-
aðilar vilji meira sjálfdæmi um
þessa ráðstöfun afíans. Þrýstingur
þeirra fyrir auknum útflutnings-
leyfum er mikill.
Þjóðin öll er hagsmunaaðili að
þessum málum. Þau eru henni mik-
ilvæg og munu reynast henni af-
drifarík.
Það er komið að því að ákveða,
hvort við ætlum áfram að stunda
fískvinnslu hérlendis og þá hvemig,
eða hvort aflinn skuli fluttur í aukn-
um mæli óunninn úr landi og aðrir
látnir um vinnsluna.
Ég ætla að lýsa skoðun minni á
því máli í trausti fyrstu greinar
núgildandi laga um stjóm fiskveiða,
þar sem segir:
„Fiskistofnar á íslandsmiðum em
sameign íslensku þjóðarinnar.
Markmið laga þessara er að
stuðla að vemdun og hagkvæmri
nýtingu þeirra og tryggja með
því trausta atvinnu og byggð í
landinu."
í aðalatriðum tel ég sameign
þjóðarinnar best borgið með fram-
sýnni fískveiðistefnu og fiskvinnslu-
stefnu. Markmið fiskveiðistefnunn-
ar eiga að vera hófleg nýting físki-
stofnanna og hagkvæm sókn, sem
miðast á hvetjum tíma við afkasta-
getu í landi. Markmið fískvinnslu-
stefnunnar eiga að vera að ná sem
mestum verðmætum úr aflanum
með framleiðslustýringu og mark-
aðsstarfí. Þau verðmæti á að reikna
fyrir þjóðina alla en ekki einstakar
stéttir hennar.
Undanfarin ár hefur okkur borið
af leið frá þessum markmiðum og
sérstaklega í þorskveiðum og ráð-
stöfun þorskaflans. Með veiðum
erum við að ganga hættulega ná-
lægt stofninum og þessari sameign
þjóðarinnar hefur í auknum mæli
verið valin auðveldasta leiðin en
ekki sú arðbærasta á markaði er-
lendis. Léttasta leiðin er útflutning-
ur á óunnum þorski í gámum og
Norski organleikarinn Bjem Boy-
sen heldur orgeltónleika í Dómkirkj-
unni í dag, fímmtudaginn 15. sept.,
kl. 20.30. Boysen nam orgelleik hjá
Arild Sandvold þáverandi dómorg-
anista í Osló, en hann var skóla-
bróðir og góðvinur Páls ísólfssonar.
Eftir framhaldsnám hjá Finn Videro
í Kaupmannahöfn hefur Boysen
einkum starfað sem kennari í orgel-
leik, fyrst við Musikkonservatoriet
í Osló og frá árinu 1973 við tónlist-
arháskólann í Osló.
Bjam Boysen hefur stundað
umfangsmikið tónleikahald bæði í
heimalandi sínu og einnig mjög víða
um Evrópu, jafnt austan sem vestan
jámtjalds. Hann er t.d. eini Norð-
maðurinn sem hefur haldið einleiks-
tónleika bæði í Royal Festival Hall
og í hinum stóra hljómleikasal
Leníngrad-fílharmóníunnar. Hann
með siglingum. í henni felst hins
vegar bæði beint tap útflutnings-
verðmæta og óheillaþróun fyrir
byggð og atvinnu á íslandi.
Árið 1987 — Það sem vannst
Árið 1987 slökuðum við ekki á
aflaklónni, við veiddum 390 þúsund
tonn af þorski þrátt fyrir viðvaran-
ir og tillögur Hafrannsóknastofnun-
ar um 330 þúsund tonna hámarks-
afla.
Tölulegar upplýsingar um ráð-
stöfun aflans er að fínna í Útvegi
1987, bók Fiskifélags íslands.
Þannig var farið með þorskaflann:
Frysting í landi 138966 tonn
Frysting & sjó 28421 tonn
Söltun 160705 tonn
Heill með gámum 33316 tonn
Heill með veiðiskipum 18478 tonn
Annað 9923 tonn
Upplýsingar um verðmætasköp-
un þ.e. virði útflutnings og birgða
er einnig að fínna í Útvegi, árs-
skýrslum sölusamtaka og greinum
í blöðum og tímaritum.
Samkvæmt þeim varð FOB-virði
saltaðra þorskafurða um 8590 millj-
ónir króna eða um 8,6 milljarðar.
Þyngst í útflutningnum vegur
óþurrkaður flattur fískur fyrir 7,3
milljarða króna en söltuð þorskflök
eru einnig orðin mikilvæg útflutn-
ingsvara.
FOB-virði frystra þorskafurða
1987 varð um 7630 milljónir króna
eða sem næst 7,6 milljörðum. Mestu
verðmæti skiluðu fryst flök eða um
5,8 milljörðum, en þar á eftir koma
þorskblokkir ýmsar.
Verðmæti annarra þorskafurða,
er verða til við frystingu og söltun
í landi eru mikil, eða um 620 millj-
ónir króna. Mestu skipta þorsk-
mjöl, hausar og lýsi, en þunnildi,
hrogn og lifur eru líka flutt út fyr-
ir tugi milljóna króna árlega.
Samtals skilaði því vinnsla hér-
lendis á 328 þúsund tonnum þorsks
um 16,8 milljörðum króna að út-
flutningsverðmæti.
Árið 1987 voru seld á fískmörk-
uðum erlendis, aðallega í Bretlandi,
tæp 52 þúsund tonn af heilum
þorski úr gámum eða veiðiskipum
(Útvegur 1987, bls. 288, miðað er
við óslægðan þorsk). Söluverðið var
alls um 2500 milljónir króna eða
2,5 milljarðar. Þessa ályktun má
draga af upplýsingum um meðal-
verðið, sem var um 48 kr./kg
(óslægt), grein Hólmgeirs Jónsson-
ar frkvstj. Sjómannasambands ís-
lands í Sjávarfréttum nýlega og
gögnum Landssambands íslenskra
útvegsmanna.
hefur þrisvar sinnum verið í dóm-
nefnd hinnar alþjóðlegu orgelsam-
keppni í Speyer.
Boysen hefur verið organisti við
tónleikahöll Oslóborgar síðan 1977
og ber hann þar ábyrgð á einu
stærsta orgeli landsins.
Auk starfa sinna sem orgelleik-
ari óg kennari, er Bjom Boysen
þekktur sem sérfræðingur í málum
sem varða orgel og orgelsmíði.
Hann er eftirsóttur sem ráðgjafí
varðandi nýbyggingar og viðgerðir
á orgelum.
Boysen er nú á tónleikaferðalagi
um Island og Færeyjar ásamt
söngvaranum Sondre Bratland sem
hefur sérhæft sig í að syngja norsk
þjóðlög. Þeir halda tónleika í Akra-
neskirlqu 16. sept., í Hallgríms-
kirkju 21. sept. og í Akureyrar-
kirkju 22. september.
(Fréttatilkynning)
Tvennt þarf að athuga betur
áður en lengra er haldið í saman-
burðinum við vinnslu hérlendis. í
fyrsta lagi verður að reikna með,
að aflinn úr sjó hafí í raun verið
um 10% meiri en fram kemur í seldu
magni eða um 57.500 tonn. Þetta
er aðallega vegna þeirra reglna er
gilda um yfírvigt á erlendum mörk-
uðum. Það er athyglisvert, að í
frumvarpi til laga um stjóm fisk-
veiða 1988 — 1991 var gert ráð
fyrir 10% kvótaálagi aukalega á
„afla sem fluttur er óunninn á er-
lendan markað, hafí aflinn ekki
verið veginn hér á landi". Frá þessu
var fallið vegna þrýstings hags-
munaaðila, en þetta þýðir að 15%
kvótaskerðingin, sem nú gildir, rýr-
ir hlut útgerðar aðeins um 5% og
að aflatölur em vanmetnar á tímum
ofsóknar í þorskstofninn.
f öðm lagi er sölukostnaður við
gámafísk vemlegur. í grein Hólm-
geirs Jónssonar í Sjávarfréttum
kemur fram, að kostnaður við flutn-
ing og sölu gámafísks var um 25%
af söluverðmæti í fyrra. Af því er
um 1% talið innlend umboðslaun svo
að um 24% þarf að draga frá sölu-
verði til að nálgast FOB-virði þessa
útflutnings. Sölukostnaður er teng-
ist siglingum veiðiskipa mun síst
vera minni eða 15—20% utan kostn-
aðar við úthaldið.
Niðurstaðan verður því sú, að
árið 1987 fóm uim 57.500 tonn af
þorski óunnin á markað í Evrópu,
en gáfu af sér um 1900 milljónir
króna að FOB-verðmæti.
Heildardæmið fyrir ráðstöfun
þorskaflans og verðmæti afurða
1987 verður þá þannig:
Frysting 167400 tonn
Söltun 160700 tonn
Hliðarafurðir
Alls 328100 tonn
Árið 1987 — Það sem
tapaðist
Nú háttaði þannig til í fyrra, að
auðvelt var að selja allan saltfísk,
frystan físk vantaði á markaðina
og söluverð hækkaði allt árið. Auð-
velt er að reikna út, að með fryst-
ingu og söltun hérlendis hefði sölu-
verð afurða úr 57.500 tonnum af
þorski orðið um 2900 milljónir í
stað 1900 milljóna, er fengust fyrir
hann óunninn á uppboðum erlendis.
Tap þjóðarbúsins vegna sölu á
óunnum þorski í fyrra var þvi
um 1000 milfjónir króna eða heill
milljarður.
Einhveijir munu beita þeim rök-
um, að ekki hafí verið vinnslugeta
hérlendis fyrir þennan físk, því að
mikil samkeppni var um vinnuafl.
Staðreyndin er þó sú, að oft vant-
aði físk til vinnslu, einkum sunnan-
lands og vestan, þegar líða tók á
árið og hátt verð fékkst fyrir þorsk
á mörkuðum hér syðra.
Hið óbeina tap þjóðarinnar í fyrra
vegna mikils útflutnings á óunnum
físki mun þó sennilega reynast mun
alvarlegra og er margháttað. Skort-
ur á frystum fiski héðan, einkum á
Bandaríkjamarkaði, varð til þess
að við misstum traust viðskipta-
vina, þeir leituðu annað eftir við-
skiptum og af því súpum við seyðið
nú, þegar kaupendamarkaður ríkir
í fískviðskiptum.
Fiskiðnaður fór vaxandi á Humb-
ersvæðinu í Bretlandi í fyrra. Erfítt
er að meta, hve mikill hluti íslenska
físksins fór þar til frystingar eða
þaðan til söltunar, en auðvitað fór
hann allur í einhvers konar vinnslu,
þ.e. flökun og niðurskurð. Oft hefur
komið fram í fjölmiðlum hér, að
kostnaður er lítill í fískvinnslu í
Dr. Alda Möller
„Markmið f iskveiði-
stefnunnar eiga að vera
hófleg’ nýting fiski-
stofnanna og hagkvæm
sókn, sem miðast á
hverjum tíma við af-
kastagetu í landi. Mark-
mið fiskvinnslustefn-
unnar eiga að vera að
ná sem mestum verð-
mætum úr aflanum með
framleiðslustýringu og
markaðsstarfi.“
Bretlandi og þess vegna hægt að
greiða gott verð fyrir hráefnið. Á
miðunum við Bretlandsstrendur er
þorskur auðsjáanlega ofveiddur og
mest smælki og þá munar miklu
um íslenska fískinn. Breskir kaup-
endur fiskafurða hafa oft sagt við
mig, að þeir sem ráða yfír hráefn-
inu (fiskinum) muni í framtíðinni
ráða fiskviðskiptum. í nýlegu hefti
FOB 7630 milljónir kr
FOB8590 milljónir kr
FOB 620 milljónir kr
FOB 16840 miiyónir kr
fyrirtæki í fjölbreyttri matvæla-
vinnslu eru að koma sér fyrir á
Humbertsvæðinu. Til dæmis hefur
fyrirtækið Bird’s Eye í eigu Unile-
ver nýlega reist verksmiðu í Grims-
by, sem á að vinna fiskstauta úr
um 65 tonnum af frystam físk-
blokkum daglega, en það samsvarar
um 160 tonnum af slægðum físki.
Verksmiðjan er hluti af 800 milljóna
króna fjárfestingu fyrirtækisins á
svæðinu. Fleiri fyrirtæki eru nefnd
til sögunnar svo sem Ross Young’s
er tilheyrir the Hanson Trust og
Findus, dótturfyrirtæki Nestlés,
bæði eru að auka starfsemi sína á
þessum slóðum. Allt eru þetta
heimsþekkt fyrirtæki og stöðugur
vöxtur þeirra dæmi um þá þróun,
að matvælavinnslan í heiminum er
óðum að færast til fárra risafyrir-
tækja. Viðskipti við þessi fyrirtæki
eru okkur nauðsynleg, en ekki í
þeirri mynd, að við seljum fískinn
óunninn til Bretlands.
Árið 1988 — Náum við
áttum?
Enn er tekist á um það, hve mik-
inn hluta þorskaflans skuli flytja
óunninn úr landi. Samkeppnistaða
vinnslunnar hér heima hefur versn-
að um hríð og miklum þrýstingi er
beitt til að auka útflutning á óunn-
um fiski. Þegar líða tekur á árið,
hækkar oft verð á erlendum upp-
boðsmörkuðum. Til júlfloka höfðu
yfír 27.000 tonn af fiski (reiknað
óslægt) verið flutt óunnin úr landi.
Frá því í byijun júlí hafa hömlur
verið á þessum útflutningi, stefnt
var að 600 tonna vikulegum út-
flutningi, en í reynd hafa að meðal-
tali farið héðan um 830 tonn viku-
Dómkirkjan:
Bjöm Boysen leikur á orgel
Verð pr kg þorskafla: kr. 51.33
Gámar/siglingar 57500 tonn FOB 1900 milljónir
Verð pr kg þorskafla: kr. 33.04
tímaritsins Seafood Intemational
(maí 1988) er því lýst hvemig stór-
lega (reiknað óslægt). Með sama
áframhaldi mun útflutningur á
óunnum þroski lítið minnka í ár og
seld verða næstum 50 þúsund tonn.
Fiskseljendur sækjast hins vegar
eftir enn rýmri heimildum fyrir
þennan útflutning.
í ár gerir sjávarútvegsráðuneytið
ráð fyrir veiði 360 þúsund tonna
af þorski, eða samdrætti um 30
þúsund tonn frá síðasta ári. Mestar
líkur eru því á, að þessi samdrátt-
ur komi allur niður á vinnslu
hérlendis. Hans er farið að gæta,
en hann mun fljótlega magnast í
útgerðarbæjum sem vinna mikið af
þorski. f ár verður lítið um þorsk-
kvóta á lausu og hætt við að
vinnslustöðvar sem metnað leggja
í þorskvinnslu verði físklausar.
Það er hins vegar til marks um
fánýti kvótakerfisins, að veiðiheim-
ildir þess koma ekki í veg fyrir, að
þorskveiði verði svipuð og í fyrra
og mun þá sannast sem oftar að
ekki er öll vitleysan eins.
Skynsamlegast í stöðunni nú er
að geyma þorsk umfram 350 þús-
und tonna afla í sjónum, takmarka
enn betur útflutning á óunnum
þorski og selja hann til vinnslu inn-
anlands þeim er best bjóða. Það
eitt er í samræmi við yfírlýst mark-
mið 1. greinar laganna um fískveiði-
stjómun.
Framtíðin — Tveir kostir,
annar góður
Framundan sé ég tvær skýrar
leiðir fyrir reksturinn á sameign
þjóðarinnar.
Fyrri leiðin liggur rétt ofan sjáv-
armáls. Hún felst í að afla físks og
senda hann í auknum mæli til
vinnslu í Evrópu. Hættan á verð-
falli á uppboðsmörkuðum minnkar
með aukinni afkastagetu og rýrari
fiskstofnum þar. Evrópubandalagið
mun fara fram á veiðiheimildir í
krafti stærðar sinnar og viðskipta.
Það verður enn fyrirhafnarminna
fyrir okkur. Á sama tíma verður
innlend fískvinnsla stopulli og óhag-
kvæmari, byggðir verða að óbyggð-
um. Þjóðartekjur minnka mjög.
Síðari leiðin er brattari og kostar
meiri elju, stundum verða sjálfsagt
skriðuföll, því að verðsveiflur verða
á fískafurðum. Hún felst í að afla
fisks og vinna hann í auknum
mæli hérlendis, nýta sér þá stað-
reynd til fulls, að yfírráð yfír auð-
lindinni skapa yfírráð í fískviðskipt-
um. Fiskvinnslustefna varðar leið-
ina.
Fiskvinnslustefna okkar á að
vera fólgin í, að fískur fari ekki
óunninn úr landi meðan skortur er
á físki innanlands. Selja á þeim físk-
inn sem best bjóða innanlands. Auk
kvótaskerðingar eða annarra gjalda
við þennan útflutning á að vigta
allan físk hér á landi eða áætla
raunhæfa rýmun hans við sölu er-
lendis.
Fiskvinnslustefna á að vera fólg-
in í aukinni samræmingu veiða og
vinnslu. Veiðar á að takmarka, þeg-
ar vinnslugetan er minnst á sumrin,
en stefna að meiri afköstum með
meiri sjálfvirkni og hagræðingu í
vinnslunni. Stöðug vinnsla og full-
nýting véla treystir reksturinn.
Fiskvinnslustefnan á að búa bet-
ur að landverkafólki. Vinnslan verð-
ur að vera samkeppnishæf um
vinnuafl, vinnan að verða auðveld-
ari og starfsumhverfi víða að batna.
Fiskvinnslustefna á að miðast
við, að við treystum viðskiptasam-
bönd, leitum á nýja markaði og
eflum þá vöruþróun er skilar meiri
verðmætum fyrir fískinn. Auk
frystingar og söltunar mun fersk-
fískvinnsla aukast með betri vinnu-
brögðum og tækni í flutningum, en
mikilvægt er að ryðja úr vegi þeim
tollmúrum, er nú hindra útflutning
á ferskum flökum.
Allar líkur eru á, að þjóðin muni
hér eftir sem hingað til byggja af-
komu sína á fiskveiðum og físk-
vinnslu.
Sóknarleið þjóðarinnar er fólgin
í að auka veg og velgengni beggja
þessara undirstöðugreina og treysta
um leið byggð um land allt.
Höfundur er matvælafræðingur
og starfar í þróunardeild Söiumið-
stöðvar hraðfrystihúsanna.