Morgunblaðið - 24.06.1990, Blaðsíða 14

14 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ
ALDALÖNG SAMSKIFIIÍSLANDS OG BRETLANDS
Sir Joseph Banks, enskur tignarmaður og ís-
landsvinur. Hann var einn þeirra sem vildu
leggja ísland undir Breta, einkum af umhyggju
fyrir íbúunum sem hann taldi búa við illa stjórn
Dana. (Úr Sögu 1989)
Heilög þrenning fagnar Maríu mey á himnum,
enskur útskurður úr alabastri af altarisbrík úr
Hítardalskirkju: Brikin er frá 15. öld, „ensku
öldinni" í sögu íslands.
Á N ORÐUR-ATLANTSHAFI
eftir Helgo Skúla Kjartansson
FISKVEIÐAR Englendinga við ísland, sem leiddu til
verslunar og margvíslegra samskipta þjóðanna, hafa gefíð
15. öld auknefíii í Islandssögunni: enska öldin. Með tilkomu
togaranna á 20. öld urðu breskir fískimenn öðru sinni
örlagavaldar í íslandssögunni, og er skemmst að minnast
„þorskastríðanna“ sem fylgdu hverri útfærslu
fiskveiðilögsögunnar. Auk fiskveiðanna hafa ófriðartímar í
Evrópu hvað eftir annað gefíð Bretum tilefíii til afskipta af
íslandi, og urðu þau kynni nánust þegar þeir hernámu
landið 1940. Við höfíim þó ekki aðeins kynnst Bretum sem
flotaveldi og fiskveiðiþjóð, heldur koma þeir við sögu vegna
verslunartengsla og menningaráhrifa á mörgum skeiðum
íslandssögunnar.
Steinþró Páls
Jónssonar Skál-
holtsbiskups, d.
1211. Hann hafði
farið til Englands
og „nam þar svo
mikið nám, að
trautt voru dæmi
til að nokkur mað-
ur hefði jafn mikið
nám numið né
þvílíkt á jafiilangri
stund,“ segir í
sögu hans.
orðurlönd og
Bretlands-
eyjar eru
þeir tveir
hlutar Evr-
ópu sem ná-
lægðin hefur
tengt ísland
við. Að tengslin urðu svo miklu nán-
ari við Norðurlönd má telja til duttl-
unga sögunnar. Það vildi svo til að
ísland fannst og byggðist á víkinga-
öld, þegar Norður-Atlantshaf var
athafnasvæði norrænna sæfara. Þótt
frumbyggjar íslands kæmu að
nokkru leyti „vestan um haf“, þ.e.
frá Bretlandseyjum, þá var það frá
yfirráðasvæðum víkinga og jafnvel
norrænum byggðum eins og Orkn-
eyjum, og íslendingar urðu í upphafi
sú norræna þjóð sem þeir eru enn.
Hvað blóðblöndun varðar og
menningartengsl við heimafólk á
Bretlandseyjum hafa íslendingar í
upphafi átt meira saman að sælda
við keltneskar þjóðir Irlands og Skot-
lands en hina fjarlægari Engilsaxa.
Þó hafa víðförulir íslendingar — eins
og Egill Skalla-Grímsson — þekkt
tii á Englandi.
Kirkja og kristni
Hinir sigursælu víkingar létu brátt
sigrast af kristinni menningu suð-
lægari landa. Norðmenn — og þar
með íslendingar — sóttu í fyrstu hinn
kristna sið mest til Englands. Þaðan
komu vígðir menn sem komu á fót
trúboðskirkju í Noregi, og hún festi
furðuskjótt rætur á íslandi. Um
þessi menningartengsl bera vitni
fornensk tökuorð eins og bók,
skrift, stafróf, guðspjall og helvíti,
og þeim fylgdu bókstafirnir Þ og Ð
sem orðið hafa langlífari í íslensku
en ensku.
Þegar kaþólska kirkjan í Noregi
fékk fast skipulag tengdist hún
Þýskalandi í stað Englands, og í
þeim efnum fylgdi ísland Noregi.
Þó bar það við að íslenskir lærdóms-
menn sæktu nám í klerklegum
menntum suður á Englandi, t.d.
Skálholtsbiskupamir Þorlákur Þór-
hallsson og systursonur hans, Páll
Jónsson frá Odda. Guðmundur bisk-
up Arason tók sér enska biskupinn
og dýrlinginn Tómas Becket til fyrir-
myndar. Suður á Englandi könnuð-
ust menn líka við Þorlák, stúdentinn
frá Lincoln, sem heilagan mann, og
áttu þó til að kenna hann við mör-
Iandann og kalla „mörbiskup".
Hins vegar hefur lítið orðið úr
kynnum íslendinga af hinni keltn-
esku kristni eftir að víkingaöld lauk.
Enska öldin
Veldi Noregs hnignaði þegar leið
á miðaldir. Um 1400 varð hann
hluti af veldi Danakonunga, og
fylgdu honum þá enn Atlantshafsey-
jarnar Orkneyjar, Hjaltland, Færeyj-
ar og ísland auk hinnar deyjandi
byggðar á Grænlandi. Danakonung-
ar höfðu tæpast flotastyrk til að
halda uppi stjórn í þessu dreifða út-
hafsveldi. Grænland týndist, en
Orkneyjar og Hjaltland komust á
vald Skota og síðar Breta. Um ísland
mátti um skeið litlu muna að það
yrði einnig viðskila við Norðurlönd.
Upp úr 1400 hófu enskir fiski-
menn að halda skútuflotum sínum
til veiða við ísland. Jafnframt versl-
uðu þeir við lamismenn. Sigling Eng-
lendinga færði íslendingum bætt við-
skiptakjör og aukin tengsl við um-
heiminn, en samgöngur við Norður-
lönd urðu stopular. Talsvert var um
að íslendingar tækju sér far með
duggurum til Englands og settust
þar jafnvel að, og sagt er að þeir
hafi fúslega gefið eða jafnvel selt
útlendingum börn sín. Þá mun átt
við fósturbörn eða lærlinga, enda var
alsiða í báðum löndunum að börn
fátæks fólks ælust upp hjá vanda-
lausum.
Danakonungum líkaði miður um-
svif Englendinga á íslandi. Skattar
íslendinga skiluðu sér illa, norskir
kaupmenn misstu viðskipti, og Eng-
lendingar hikuðu ekki við að beita
valdi ef umboðsmenn konungs
reyndu að stugga við þeim. Hvorugt
ríkið lagði þó í að senda her til Is-
lands, heldur áttust þar við enskir
sjómenn og vopnað fylgdarlið ís-
lenskra höfðingja. En konungarnir
beittu hvor annan diplómatískum
þrýstingi og neyttu áhrifa sinna hjá
páfum og erkibiskupum til að koma
umboðsmönnum sínum í biskupsstól-
ana íslensku. I krafti auðs og jafn-
vel vopnavalds voru biskuparnir
traustari í sessi en nokkrir veraldleg-
ir höfðingjar. Þó kom fyrir að þeir
væru hraktir af stólunum, og Jóni
Gerrekssyni var styttur aldur í þess-
um sviptingum. Hann var maður
Danakonungs og væntanlega hafa
Englendingar bruggað honum ban-
aráðin.
England fjarlægist
Það var á endanum ekki danskt
vald heldur þýskt sem bægði Eng-
lendingum frá áhrifum og verslun á
íslandi. Þá hafði Danakonungur gert
■