Morgunblaðið - 29.09.1990, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 1990
Bókaforlagið Sögusteinn:
Niðjatal Gunnlaugs Briem og
Valgerðar Amadóttur gefið út
Ættarmót á Hótel íslandi á morgnn
BOKAFORLAGIÐ Sögxisteinn er um þessar mundir að gefa út
bók um Briemsætt, niðja Gunnlaugs Guðbrandssonar Briem
(1773-1834) sýslumanns og Vaigerðar Árnadóttur (1779-1872),
sem lengst af bjuggu á Grund í Eyjafirði. Niðjar hjónanna halda
ættarmót á Hótel Islandi á morgun, sunnudag, og þá kemur niðja-
tal þeirra út en í ritinu birtist fjöldi áður óþekktra mynda. Bri-
emsnafnið er dregið af Brjánslæk á Barðaströnd, fæðingarstað
Gunnlaugs. Gunnlaugur og Valgerður áttu tíu börn og sjö þeirra
komust upp. Sex þeirra áttu afkomendur og eru niðjar þeirra
um tvö þúsund talsins.
Niðjatal Gunnlaugs og Val-
gerðar var fyrst gefið út árið
1915 í samantekt Eiríks Briem
prófessors og Tryggva Gunnars-
sonar bankastjóra. Niðjatalið,
sem nú er að koma út, er aðal-
lega byggt á gagnaöflun Eggerts
P. Briem, sem nú er látinn. Aðrir
höfundar ritverksins eru Þor-
steinn Jónsson ættfræðingur og
Eggert Ásgeirsson. í niðjatalinu
birtist æviskrá þeirra, sem náðu
fultorðinsaldri af fyrstu þrem
kynslóðunum. Víða hefur verið
leitað fanga í þessa æviþætti og
hefur Eggert Ásgeirsson tekið
flesta þeirra saman.
Ættföður og ættmóður Bri-
emsættar eru gerð sérstök skil í
grein Sigurðar Líndals. I grein-
inni kemur meðal annars fram
að Gunnlaugur Guðbrandsson
Briem fæddist á Bijánslæk í
Barðastrandarsýslu 13. janúar
1773. Foreldrar hans voru Guð-
brandur Sigurðsson (1735-1779)
prestur á Brjánslæk og kona hans
Sigríður Jónsdóttir (1747-1835).
Séra Guðbrandur, faðir Gunn-
laugs, var sonur Sigurðar Þórðar-
sonar prests á Bijánslæk og konu
hans, Sigríðar Gunnlaugsdóttur
úr Svefneyjum. Bróðir Sigríðar
var Ólafur Gunnlaugsson, faðir
Eggerts Ólafssonar náttúrufræð-
ings og skálds, þannig að séra
Guðbrandur og Eggert Ólafsson
voru systkinabörn.
Guðbrandi presti er lýst svo
að hann hafi verið mikið hraust-
menni, smiður, málari, kennimað-
ur góður og hagorður. Guðbrand-
ur lést eins og áður sagði árið
1779. Hann var í embættisferð
að vitja sjúks manns þegar hann
hrapaði í náttmyrkri fyrir björg
og höfuðkúpubrotnaði. Gunn-
laugur, sonur hans, var þá sex
vetra gamall.
Séra Björn í Sauðlauksdal
tekur Gunnlaug í fóstur
Ári síðar var Gunnlaugur tek-
inn í fóstur af séra Bimi Halldórs-
syni í Sauðlauksdal (1724-1794)
og konu hans, Rannveigu Ólafs-
dóttur frá Svefneyjum (1734-
1814), systur Eggerts, en þau
hjónin voru bæði skyld Gunn-
laugi. Hann ólst upp hjá þeim
næstu 8 árin, lengst af á Set-
bergi í Eyrarsveit en það presta-
kall fékk séra Bjöm árið 1781
og fiuttist þangað 1782. Séra
Björn var brautryðjandi í garð-
rækt á Islandi, lærdómsmaður í
mörgum greinum, skáld og rit-
höfundur.
Gurmlaugur sigldi til náms í
Kaupmannahöfn árið 1788, að-
eins 15 ára að aldri. Þar stundaði
hann nám við listaháskólann, Det
Kongelige Maler, Bildhugger og
Bygnings-Akademie en skóli
þessi er enn við lýði og til húsa
í Charlottenborg við Kóngsins
Nýjatorg. Þegar Gunnlaugur hóf
nám í skólanum var þar fyrir
Bertel Thorvaldsen, sem frægast-
ur hefur orðið allra myndhöggv-
ara á Norðurlöndum.
Myndlistarmaður
og lögfræðingur
Gunnlagur tók lokapróf frá
listaháskólanum árið 1795 og „á
sama ári þáði hann af konstaka-
demíinu silfurmedalíu til heiðurs
fyrir atgjörfí sitt í bílætasmíði,"
segir séra Jón lærði í Möðrufelli
í æviágripi hans, sem kom út
árið 1838. Jafnframt námi sínu
við listaháskólann aflaði Gunn-
laugur sér almennrar menntunar.
Til að geta kynnt sér goðafræði
og listasögu, svo og að ná tökum
á rómönskum málum, stundaði
hann latínunám en Jón Ólafsson
Svefneyingur, frændi hans, bróðir
Eggerts, var kennari hans. Þá
segir í Sunnanpósti að Gunnlaug-
ur hafí talað og skrifað þýsku sem
sitt móðurmál.
Gunnlaugur ætlaði að verða
listamaður og bjóða Thorvaldsen
þjónustu sína en Napóleonsstyij-
aldirnir komu í veg fyrir þær fyr-
irætlanir og ekki lágu störf á
lausu. Hann neyddist því til að
hverfa af listabrautinni um sinn
og í ársbyijun 1797 hóf hann nám
í lögfræði og lauk prófí 25. októ-
ber sama ár. í Sunnanpóstinum
segir að Gunnlaugur hafi fengið
„sem danskur júristi besta vitnis-
burð“ og verið álitinn hæfur til
dómaraembættis.
Fátt er kunnugt um störf
Gunnlaugs sem myndhöggvara
og er ekki annað að sjá en hann
hafí lagt þá iðju á hilluna þegar
til íslands kom og hann hafi ein-
ungis lítillega fengist við tré-
skurð. Gunnlaugur veitti þó til-
sögn í teikningu í Hólavallaskóla
veturinn 1802-1803. í Þjóðminja-
safni íslands eru til fjórir munir
eftir hann, eða honum eignaðir,
allir skomir í tré. Kristján Eldjám
fer svofelldum orðum um þessa
muni: „Allir eru þessir hlutir frá-
bærlega vel og fagmannlega
gerðir og leynir sér ekki hand-
bragð manns, sem hefur tré-
skurðarlist fullkomlega á valdi
sínu.“ I niðjatali Gunnlaugs og
Valgerðar eru birtar myndir af
þessum gripum.
Árið 1848 málaði I.L. Ussing
prófessor eftirmynd málverks-
ins af Gunnlaugi Briem, sem
málað var 1796-1797 og eftir
málverkinu er þessi stein-
þrykksmynd gerð.
Lögsagnari og
jarðamatsmaður
Að loknu lögfræðiprófí sneri
Gunnlaugur sér aftur að list sinni
og vann við hana næstu tvö ár
við bág kjör. Munaði þar mestu
að honum tókst að verða sér út
um vinnu við Fredensborgarhöll.
Árið 1799 barst honum hins veg-
ar boð um að gerast aðstoðarmað-
ur, eða lögsagnari, Jóns Jakobs-
sonar sýslumanns í Eyjafjarðar-
sýslu, föður Jóns Espólíns sýslu-
manns og sagnaritara. Gunnlaug-
ur venti því sínu kvæði í kross,
Frúin á Grund, Valgerður
Árnadóttir. Þessa mynd af
henni háaldraðri tók dótturson-
ur hennar, Tryggvi Gunnars-
son.
hvarf til íslands eftir 11 ára úti-
vist og gerðist embættismaður.
Gunnlagur kvæntist Valgerði
Árnadóttur (1779-1872) 21. júní
1800. Foreldrar hennar voru séra
Árni Sigurðsson (1732-1805),
prestur á Breiðabólstað á Skógar-
strönd en síðar á Holti undir
Eyjafjöllum, og kona hans,
Kristín Jakobsdóttir (1743-1791),
systir Jóns Jakobssonar sýslu-
manns. Valgerður og systkini
hennar voru 14 að tölu en fimm
þeirra dóu ung og Jón sýslumaður
tók Valgerði systurdóttur sína í
fóstur.
Grund í Eyjafirði, þar sem Gunnlaugur og Valgerður bjuggu lengst af.
Brjánslækur á Barðaströnd, fæðingarstaður Gunnlaugs Briem.
Þaðan er Briemsnafnið komið.
Gunnlaugur hafði numið land-
mælingu og sama ár og hann
kvæntist var hann kvaddur í
jarðamatsnefndina, sem skipuð
var 18. júní 1800 og sat í henni
þar til hún var lögð niður 4. júlí
1806. Nefndinni var ætlað að
annast fyrsta sjálfstæða jarða-
matið á Islandi á síðari öldum en
tilgangurinn var einkum sá að
skattgjaldi yrði hagað sem líkast
á Islandi og í Danmörku. Þessum
störfum fylgdu stöðug ferðalög
og bjuggu þau Gunnlaugur og
Valgerður því á ýsmum stöðum.
Þau reistu fyrst bú á Grund í
Eyjafírði en 1801-1802 bjuggu
þau á Möðrufelli í Eyjafirði,
1802-1803 í Reykjavík, 1803-
1804 á Hvítárvöllum og loks
reistu þau bú á Arnarbæli á Fells-
strönd og þar stóð heimili þeirra
til 1807.
Sýslumaður og amtmaður
Gunnlaugur gat sér góðan
orðstír í jarðamatsnefndinni og
var fyrir hann sæmdur af kon-
ungi nafnbót svokallaðs kammer-
sekretera árið 1804. Hann var
síðan skipaður sýslumaður Eyja-
fjarðarsýslu 17. apríl 1805 og
fékk því eina bestu sýslu landsins
aðeins 32 ára að aldri. Gunnlaug-
ur gegndi sýslumannsembætti
þessu til dauðadags 1834, eða í
29 ár. Frá 1807-1815 bjó hann
á Kjarna í Eyjafirði en 1815-34
á höfuðbólinu Grund í sömu sveit.
Tvívegis var hann settur amtmað-
ur norður og austuramts, árið
1810 í fjarveru Stefáns amt-
manns Þórarinssonar og 1833
eftir að Grímur Jónsson hafði lát-
ið af embætti og þar til Bjarni
Thorarensen tók við. Gunnlaugur
þótti reglusamur og nákvæmur
um alla embættisfærslu en hins
vegar strangur og óvæginn sem
dómari. Enginn dró þó í efa rétt-
sýni hans og heiðarleika.
Þegar Gunnlaugur var orðinn
sýslumaður og sestur að á Kjama
í Eyjafjarðarsýslu gerðist hann
athafnasamur um allan búrekstur
og rak myndarlegan búskap, fyrst
á Kjarna og síðan á Grund. Hann
ritaði einnig ýmislegt um búskap,
þar á meðal garðrækt. Eftir
Gunnlaug liggja einnig miklar
ættartölusyrpur og nokkuð fékkst
hann við að yrkja. Börn sín sendi
hann flest utan til náms og þrjú
hin elstu settust að erlendis, hvert
í sinu landi. Gunnlaugur átti gott
bókasafn og var félagi í Hinu
íslenska lærdómslistafélagi, svo
og arftaka þess, Hinu íslenska
bókmenntafélagi.
Frúin á Grund
Valgerður Ámadóttir giftist
Gunnlaugi rúmlega tvítug og kom
brátt í hennar hlut að stýra fjöl-
mennu heimili þegar hann var
orðinn sýslumaður. Þangað áttu
margir erindi, þannig að segja
má að það hafí orðið einn helsti
samkomustaður sveitarinnar og
svo fæddust börnin með stuttu
millibili. Svo mjög þótti sópa að
Valgerði í þessu hlutverki að hún
var jafnan kölluð frúin á Grund
þegar þau hjón höfðu tekið sér
bólfestu þar. Þrátt fyrir þetta var
hún frábitin því að fara í mann-
greinarálit.
Valgerður varði talsverðum
tíma í að kenna börnum sínum
og mennta sjálfa sig og í bóka-
safni hennar vom um eitt hundr-
að bindi. Hún var ekki skartbúin
hversdagslega, enda gekk hún
að heimilisstörfum með dætrum
sínum og vinnukonum. Ekki þótti
minna um vert lítillæti hennar og
líknarhugur til þeirra, sem minnst
áttu undir sér. Hún umgekkst þá
eins og jafningja, gladdi börn
þeirra og sendi þeim gjafir. Fyrir
þetta ávann hún sér mikla virð-
ingu og vinsældir. Valgerður lifði
ekkja í rúm 38 ár en hún lést 25.
júlí 1872, á 93. aldursári.