Morgunblaðið - 08.12.1991, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 1991
UKRAÍNA
Á ÚTLEIÐ
eftir Guðm. Halldórsson
ÚRSLIT þjóðaratkvæðagreiðslunnar í Úkraínu á dögunum kunna að
hafa gert tilraunir Míkhaíls Gorbatsjov forseta til að bjarga sovézka
ríkjasambandinu að engu og marka upphafið að endalokum stjórnar
hans. Um 90% kjósenda annars stærsta sovétlýðveldisins hafa samþykkt
yfirlýsingu um sjálfstæði og dregið er í efa að Sovétríkin séu lengur til.
Úkraínumenn krefjast sjálfstæðis.
Orvæntingarfull barátta Gorb-
atsjov fyrir varðveizlu ríkja-
sambandsins hefur leitt til
þess að hann hefur oft hótað
að segja af sér. Hann hefur
glatað mestöllum völdum sínum síðan
valdaránstilraunin var gerð í ágúst
og staða hans virðist vonlaus.
Gorbatsjov berst fyrir því að samn-
ingur um nýtt „samband fullvalda
ríkja” verði undirritaður fyrir ára-
mót. Hann hefur sagt að slíkt ríkja-
samband sé óhugsandi án Úkraínu
og Borís Jeltsín Rússlandsforseti hef-
ur tekið í sama streng. Báðir skoruðu
á Úkraínumenn að styðja ekki sjálf-
stæði í þjóðaratkvæðagreiðslunni, en
orð þeirra voru að engu höfð.
Leoníd Kravtsjúk, sigurvegarinn í
forsetakosningum sem fóru
fram um leið, segir að tilraun-
ir Gorbatsjovs til að koma á
fót nýju ríkjasambandi„séu í
raun og veru úr sögunni”.
Síðan hefur Kravtsjúk rætt
við Jeltsín og leiðtoga Hvíta
Rússlands í Minsk, sem er
enn eitt dæmi um þverrandi
áhrif Gorbatsjovs. Þeir munu
meðal annars reyna að ná
samkomulagi nýtt efnahags-
bandalag, líklega með bæki-
stöð í annarri borg en
Moskvu.
Valdaráni spáð
Úkraína er lítið eitt stærra en
Frakkland og liggur að Svartahafi,
Rúmeníu, Tékkóslóvakíu, Ungveija-
landi og Póllandi. Úkraína yrði eitt
fjölmennasta ríki Evrópu - aðeins
Þýzkaland, Bretland, Italía og Frakk-
land yrðu fjölmennari. Sigur Kravt-
sjúks hefur gert hann að einum valda-
mesta manni Austur-Evrópu. Rúmen-
ía, Moldavía og Rússland kunna að
bera fram landakröfur gegn Úkraínu,
en Úkraínumenn ráða yfir kjarnorku-
vopnum og gætu ógnað veikburða
lýðræðisríkjum í Austur-Evrópu. Þeir
gætu líka grafið undan samningum
um takmörkun vígbúnaðar og haft
ófyrirsjáanleg áhrif á upplausn Sovét-
ríkjanna. Spár um valdarán eða
borgarastyijöld í Sovétríkjunum hafa
aftur skotið upp kollinum. Borgar-
stjórinn í Pétursborg, Anatolíj Sobt-
sjak, talar um hættu á að herinn
hrifsi völdin til að koma á lögum og
reglu og fái stuðning almennings.
Varaforseti Rússlands, Alexander
Rutskoj, hefur tekið undir gagnrýni
harðlínumanna á fyrirhugaðar efna-
hagsumbætur Jeltsíns og telur Rússa
dæmda til að búa við fátækt ef verð-
lag verði gefíð fijálst. Rutskoj segir
að aga sé þörf til að tryggja stöðug-
leika og staða Jeltsíns virðist hafa
veikzt. Jeltsín hefur tekið við dag-
legri stjórn til að tryggja að efnahags-
umbótum verði komið í framkvæmd
og þar með lagt heiður sinn að veði.
Hingað til hefur hann hikað við að
láta til skeika að sköpuðu af ótta við
viðbrögð almennings.
„Úrslitaskrefið”
Gorbatsjov virðist vona að skiln-
ingur á nauðsyn þess að leysa vax-
andi efnahagskreppu í vetur aukist
þegar „tilfinningauppnám” líði hjá
eftir þjóðaratkvæðið í Úkraínu. Tals-
maður hans segir að hann telji ekki
úrslitin stuðning við aðskilnað frá
ríkjasambandinu og að vonir um póli-
tískt og efnahagslegt samband séu
brostnar. Sovézkir sérfræðingar
eru honum ósammála. „Úrslitaskrefíð
hefur verið stigið,” segir einn þeirra,
Hann telur að hugm-yndir Gorbatsjovs
um ríkjasamband komi ekki lengur
til greina og segir að „þótt hann
hverfi ekki með öllu af sjónarsviðinu
verði pólitísk áhrif hans hverfandi”.
Niðurstaðan kunni að verða „tvíhliða”
bandalög, þar sem áhrif rússneska
sambandslýðveldisins verði yfirgnæf-
andi. Gorbatsjov hefur þó ekki gef-
ið upp alla von og væntir þess að
þing Ökraínu fallist á aðild að sam-
eiginlegu efnahagssvæði, sem níu
lýðveldi hafa samþykkt. Að hans
dómi kynni aðild Úkraínu að efna-
hagsbandalagi stuðla að pólitísku
samkomulagi síðar meir, en nýr yfir-
maður bandarísku leyniþjónustunnar
CIA spáir því að hann hrökklist frá
völdum fyrir áramót.
Gorbatsjov virðist einnig binda enn
vonir við stuðning vestrænna ríkis-
stjórna, sem kunna að telja ríkjasam-
band tryggingxi fyrir samningum um
skuldir og fjárfestingar _og eftirlit
með kjarnorkuflaugum í Úkraínu og
þremur öðrum lýðveldum - Rúss-
landi, Hvíta Rússlandi og Kazakstan.
Kjarnorkuveldi
Þótt Úkraína sé kjamorkuveldi
hafa leiðtogar landsins lýst því yfír
að umráð yfír kjarnorkuvopnum sé
þeim ekkert metnaðarmál. Þeir segj-
ast vilja að sovézk kjamorkuvopn
verði fjarlægð, eða sett undir sameig-
inlega stjórn yfirvalda í Úkraínu og
Moskvu. Um 2.000 kjarnaoddar
munu vera í Úkraínu og af 176 lang-
drægum kjarnaflaugum þar á að eyða
130 samkvæmt Start-samningnum.
í aðalstöðvum NATO er óttazt að
spenna í Rússlandi gæti valdið hug-
arfarsbreytingu í Úkraínu í kjarnork-
umálum. Á það er bent að úkraínsk
þjóðernishyggja eigi til að fara út í
öfgar og aukin pólitísk og efnahags-
leg kreppa kunni að auka þá hættu.
Þingið í Kiev - Kænugarði - hefur
samþykkt að Úkraínumenn komi á
fót 420,000 manna eigin herafla,
þótt vafi leiki á því að þeir hafi til
þess fjárhagslegt bolmagn. Auk þess
munu 500.000 sovézkir hermenn
verða um kyrrt í Úkraínu og herimir
mundu heyra undir sameiginlega
stjórn.
Samkvæmt tölum frá Pentagon
eru 20 af 145 herfylkjum Spvétríkj-
anna í Úkraínu (en 71 í Rússlandi).
Um 70% yfírmanna í Rauða hernum
hafa verið úkraínskir og í Úkraínu
eru ómissandi bækistöðvar landhers,
sjóhers og flughers. Þar á á meðal
er aðalbækistöð Svartahafsflotans í
Sevastopol, þar sem Úkraínumenn
virðast vilja taka við stjórninni.
Úkraína er auðugt land og lands-
menn eru vissir um að geta staðið á
eigin fótum. Landið hefur verið korn-
forðabúr Sovétríkjanna og fimmtung-
ur iðnaðarframleiðslunnar hefur
komið þaðan, en Úkraína er ekki
samkeppnisfær við Vesturlönnd og
háð olíu frá öðrum hlutum
Sovétríkjanna. Áratuga
miðstýring hefur gert tijtölu-
lega traustan efnahag Úkra-
ínu nátengdan efnahagskerfí
Rússlands. Náin tengsl
tveggja öflugustu sovétlýð-
veldanna eru aldagömul og
Úkraína hefur löngum verið
kölluð „Litla Rússland”. íbú-
ar Rússlands eru 150 milljón-
ir, en Úkraínu 53 milljónir
og þar af eru 70% Úkraínu-
menn og 20% Rússar. Fimm
milljónir Úkraínumanna búa í Rúss-
landi, en 11 milljónir Rússa í Úkraínu.
Ríki Væringjanna
Fyrir 1000 árum var Úkraína
vagga rússneskrar kristni og menn-
ingar þegar Kænugarðsríki norrænna
Væringja var og hét. Borgríki Rus-
þjóðarinnar náði yfir stóran hluta
svæðisins milli Eystrasalts og Svarta-
hafs og Kænugarður varð ein auðug-
asta borg Evrópu og meginmiðstöð
trúar, menningar og mennta í myrk-
viði miðalda.
Mongólar lögðu Kænugarð í rúst
og eftir yfírráð Litháa og Pólveija
var Úkraína innlimuð í rússneska rík-
ið 1654. Þá höfðu Kósakkar - land-
nemar og ribbaldar frá Úkraínu
handan Dnjepr-fljóts - leitað ásjár
Rússakeisara eftir vígaferli gegn
Rússum, Tyrkjum og Tatörum frá
Krím. Pétur mikli takmarkaði sjálf-
stjórn Úkraínu 1709 og tugþúsundir
Kósakka létu lífið þegar þeir og fleiri
voru neyddir til að reisa St. Péturs-
borg.
Katrín mikla svipti Úkraínu öllum
réttindum og á síðustp öld jafngilti
úkraínsk þjóðemisbarátta landráð-
um. Árið 1876 fyrirskipaði stjórn
keisarans að öll kennsla skyldi fara
fram á rússnesku og bannaði útgáfu
bóka á úkraínsku, þar sem „úraínsk
tunga væri ekki til, hefði aldrei verið
til og yrði aldrei til”. Svipaður munur
er á rússnesku og úkraínsku og á
dönsku og sænsku, en milljónir Úkr-
aínumanna hafa glutrað niður tung-
unni. Fjögurra ára fallvölt sjálf-
stæði Úkraínumanna leið undir lok
þegar bolsévíkar tóku stjórnina í sín-
ar hendur 1922 og komu á sovétlýð-
veldi. Barátta gegn sjálfeignarbænd-
um, kúlökkum, hófst þegar komið var
á samyrkjubúskap og hungursneyð
varð sjö milljónum að bana. Iðnvæð-
ingu var hraðað sem mest og Stalín
útnefndi Úkraínumanninn Alexei
Stakhanov „fyrirmyndarverkamann”
sovétkerfísins.
Milljónir biðu bana í síðari heims-
styijöldinni þegar skæruliðar börðust
af jafnmikilli heift gegn nazistum og
sovétmönnum. Margir Úkraínumenn
tók-u þátt í morðum nazista á gyðing-
um, sem lengi hafa verið hataðir í
Úkraínu. Úkraínumenn fengu aftur
yfírráð yfir vesturhéruðum sínum í
Galizíu, Rútheníu og Búkóvínu, sem
Austurríkismenn höfðu eitt sinn ráð-
ið, en þjóðernishyggja virtist lognast
út eftir stríðið.
Slysið í Tsjernobyl
Úkraínumenn voru seinir að taka
við sér þegar Gorbatsjov innleiddi
glasnost 1985. Kjamorkuslysið í
Tsjernobyl ári síðar vakti þá af vær-
um blundi, en athyglin beindist fyrst
að verndun umhverfísins og tungunn-
ar. Harðlínuleiðtoginn Vladimír
Stsjerbitskij var rekinn í september
1988 eftir 17 ára harðstjóm og dygg-
ir skósveinar Kremlveija fóru með
stjórnina þar til fyrir tveimur árum.
Þjóðernissamtökin Rukh fengu
þingmenn kjörna í kosningum í marz
1990, en Kravtsjúk hefur tekizt að
halda völdunum með því að gera
stefnumál þeirra að sínum. Hann
gagnrýndi ekki valdaránstilraunina í
Moskvu í ágúst, en sá sig um hönd
og fékk þingið til að samþykkja álykt-
un þá um sjálfstæði, sem var borin
undir þjóðaratkvæðið á dögunum.
Kravtsjúk hefur hvað eftir annað
gagnrýnt hugmyndir Gorbatsjovs um
nýtt ríkjasamband. Hann hefur sagt
að sambandsríki með forseta og ríkis-
stjórn „mundi tákna afturhvarf til
gamla kerfisins”. Þó er hann sjálfur
skilgetið afkvæmi gamla kerfisins og
jafnvel stuðningsmenn hans kalla
hann „bragðaref’.
Hánn var aðalhugmyndafræðingur
kommúnista í Úkraínu og þjónaði
Kremlveijum af trúmennsku sem og
aðrir samstarfsmenn áður en hann
varð leiðtogi landsins sem þingforseti
fyrir 18 mánuðum. Gorbatsjov og
Jeltsín höfðu getað sætt sig við að-
skilnað Eystrasaltsríkjanna og jafn-
vel Georgíu, en þeir hafa streitzt
gegn því að Úkraína fari að dæmi
þeirra. Þeir sendu þinginu í Kiev
áskorun um að endurskoða afstöðu
sína og Jeltsín kvaðst áskilja sér sér
rétt til að vefengja landamæri hvers
þess lýðveldis sem segði sig úr ríkja-
sambandinu. Yfirlýsing hans vakti
reiði í Úkraínu þar sem hann var
uppnefndur „Borís keisari”.
Bandarísk vinsemd
Kravtsjúk færði sér deiluna í nyt
til að sýna fram á að _ hann einn
gæti tryggt sjálfstæði Úkraínu og
fékk þingið til að samþykkja stofnun
hers og sameiginleg yfirráð yfír
sovézkum kjamavopnum á úkraínskri
grund. Sykursendingar voru stöðvað-
ar og það hefur valdið alvarlegu
ástandi í rússneskum borgum. Úkr-
aínumenn eru farnir að kalla Rússa
„óvini” og „andstæðinga”, en meina
það ekki í alvöru. Nýr gjaldmiðill,
hrivnina, verður tekinn upp 1992 og
komið verður á landamæravörzlu.
í þjóðaratkvæðagreiðslunni var til-
lagan um sjálfstæði jafnvel samþykkt
í héruðum, þar sem Rússar eru fjöl-
mennir. Stuðningsmenn sjálfstæðis
fengu jafnvel nokkurn meirihluta á
Krím, þar sem haldið hefur verið
uppi baráttu fyrir sjálfstjórn eða sam-
einingu við Rússland. í forsetakosn-
ingunum hlaut Kravtsjúk rúmlega
60% atkvæða, en helzti keppinautur
hans, andófsmaðurinn Vjatsjeslav
Tsjornovíl, um 25%. Eftir þjóðarat-
kvæðagreiðsluna kvaðst Kravtsjúk
viss um að Rússland mundi viður-
kenna Úkraínu. Síðan sagði talsmað-
ur sovézka utanríkisráðuneytisins að
ekkert yrði gert til að koma í veg
fyrir að Úkraína fengi óskorað sjálf-
stæði, en hann skoraði á vestrænar
ríkisstjórnir að „hugsa sig um tvi-
svar” áður en þær viðurkenndu það.
Gömul aðild Úkraínumanna að
Sameinuðu þjóðunum hefur auðveld-
að baráttu þeirra fyrir alþjóðlegri við-
urkenningu á sjálfstæðisyfirlýsing-
unni. Pólveijar riðu á vaðið og fast
á eftir kom stjórn Kanada, þar sem
ein milljón Úkraínumanna
býr. Bandaríkjastjórn kvað sig
reiðubúna að undirbúa viðurkenningu
á sjálfstæði Úkraínu áður en þjóð-
aratkvæðagreiðslan fór fram, en hef-
ur sett ströng skilyrði. fyrir fullu
stjórnmálasambandi. Hún vill að
landamæri verði virt, réttindi rússn-
eska minnihlutans höfð í heiðri, fijálst
markaðskerfí eflt og eftirlit með
kjarnorkuvopnum tryggt. Þrátt fyrir
þessa varfærni hefur Bush-stjórnin
greinilega breytt stefnu sinni og
ákveðið að sniðganga Gorbatsjov með
því að snúa sér beint til lýðveldanna.
Thomas Niles aðstoðarutanríkis-
ráðherra fer bráðlega til Kiev að
ræða skilyrði fyrir viðrkennirigu og
síðan fer James Baker utanríkisráð-
herra til Moskvu. Þess verður vænzt
að þau fjögur sovétlýðveldi, sem ráða
yfr langdrægum eldflaugum, geri
með sér einhvers konar bindandi sam-
komulag. Valdhafarnir í Kiev verða
beðnir um tryggingar fyrir því að
þeir muni standa við loforð um að
virða alþjóðlega samninga, sem Sov-
étríkin hafa undirritað, einkum um
afvopnun.