Morgunblaðið - 15.10.1997, Blaðsíða 24

MiL)VIKl t»l ii' í 5ViK!Í()i>E1J 1 \b7
r
M 0 HG U N BLADI\)
Hvaða keðjur
þurfa varð-
hundar
almennings?
Lagaramminn um starfsemi fjölmiðla hefur
gerbreyst með lögfestingu Mannréttindasátt-
mála Evrópu og breytingu á mannréttinda-
kafla stjómarskrárinnar. Páil Þórhallsson
gluggar í tvær nýjar bækur um þetta efni.
HÚS Hæstaréttar.
LAGAREGLUR um starf-
semi fjölmiðla eru mjög í
deiglunni um þessar
mundir. Fjölmiðlarnir
skipa æ stærri sess í þjóðlífinu og
lagavernd starfsemi þeirra hefur
verið styrkt til muna með breytingu
á mannréttindakafla stjórnarskrár-
innar árið 1995 og lögfestingu
Mannréttindasáttmála Evrópu árið
1994. Á undanförnum árum hafa
fallið fjölmargir dómar hjá Mann-
réttindadómstól Evrópu í Strassborg
er varða starfsemi fjölmiðla og er
þess að vænta að þeir eigi eftir að
hafa mikil áhrif hér á landi eins og
í öðrum aðildarríkjum Evrópuráðs-
ins.
Ekki er laust við að íslenskur
lögfræðingur og blaðamaður verði
fyrir nokkrum hughrifum þegar
hann kynnir sér dóma mannrétt-
indadómstólsins á þessu sviði. ís-
lenskir dómstólar hafa lengstum
iagt lítið upp úr vernd tjáningar-
frelsisins og þeir hafa sýnt
starfi blaðamanna lítinn
skilning. Hjá mannréttinda-
dómstólnum kemur það hins
vegar ítrekað fram að tján-
ingarfrelsið sé mikilvægast
mannréttinda, fjölmiðlar
gegni lykilhlutverki í lýðræð-
isþjóðfélagi, þeir séu „varð-
hundar almennings“ og
starfsemi þeirra verðskuldi
sérstaka lagavernd. Það er
nokkur ráðgáta hvernig á
þessum viðhorfsmun stend-
ur. Nú þurfa menn að sjálf-
sögðu ekki að taka öllu sem
að utan kemur sem heilögum
sannleik. Það kann vel að
vera að íslensk blaða-
mennska hafi einfaldlega
verið svo bágborin í saman-
burði við það sem gerist er-
lendis að hún hafi ekki gefið
dómstólum tilefni til að upphefja
fjölmiðlana líkt og mannréttinda-
dómstóllinn gerir. Sé þetta rétt ber
auðvitað að taka hinum erlenda
boðskap með nokkrum fyrirvara.
Önnur skýring er sú að grund-
vallarréttindi borgaranna hafi ein-
faldlega ekki verið tekin jafnalvar-
lega í íslenskri lögfræði og hjá
mannréttindadómstólnum. Þótt ís-
lenska stjórnarskráin hafi í orði
kveðnu verndað prentfrelsið (fram
til 1995 en þá var ákvæðið lagað
að 10. gr. mannréttindasáttmálans)
hafi sú vernd verið óvirk til dæmis
gagnvart ákvæðum almennra hegn-
ingarlaga um meiðyrði. Fram á síð-
ustu ár komust sjónarmið tjáningar-
frelsis lítt eða ekki að í dómsmálum
þar sem blaðamenn voru bornir sök-
um um meiðyrði. Mannréttindadóm-
stóllinn segir hins vegar sem svo
að þegar blaðamenn eigi í hlut eða
aðrir sem tjá sig opinberlega um
málefni er varða almenning þá eigi
ekki að refsa mönnum nema brýna
nauðsyn beri til. Hvað sem öðru líð-
ur má fullyrða að framundan er
spennandi verkefni fyrir lögfræð-
inga að laga íslenskan rétt að hinum
nýju viðhorfum - og blaðamenn að
velta fyrir sér hvort hlutverki þeirra
er þar rétt lýst.
Nú í haust hafa komið út tvær
bækur um þetta efni, Fjölmiðlaréttur
eftir Pál Sigurðsson prófessor og
Tjáningarfrelsi og fjölmiðlar eftir
Hörð Einarsson hrl. Bók Páls er
hugsuð sem kennslurit fyrir laga-
nema og er öllu yfirgripsmeiri (Há-
skólaútgáfan, 476 bls.) en kver
Harðar sem fyrst og fremst er ætlað
þeim sem starfa við fjölmiðla og rita
í þá og tala (Reykjaprent ehf., 135
bls.).
Árekstur menningarheima
Dómar mannréttindadómstólsins
kalla á endurskoðun viðtekinna við-
horfa hérlendis til meiðyrðamála.
Þessi árekstur menningarheima ef
svo má að orði komast birtist vel í
máli Þorgeirs Þorgeirsonar rithöf-
undar. Hæstiréttur sakfelldi Þorgeir
fyrir móðganir og aðdróttanir í garð
lögreglunnar í Reykjavík án þess
að grufla mikið í tilgangi skrifanna
og tilefni eða velta vöngum yfir því
hvort æskilegt væri og þarft að
menn ræddu málefni eins og lög-
regluofbeldi. Mannréttindadóm-
stóllinn tók allt annan pól í hæðina.
Litið var til tilgangsins með skrifun-
um, tilefnisins og þess að ásakan-
irnar voru ekki úr lausu lofti gripn-
ar. Var íslenska ríkið dæmt fyrir
brot á 10. gr. sáttmálans sem vernd-
ar tjáningarfreisið. Páll gagnrýnir
reyndar niðurstöðu mannréttinda-
dómstólsins að sumu leyti „því að
vissulega var hér um hrakyrði að
ræða, sem alls ekki eiga sér neina
hefð í íslenskum blaðagreinum, þótt
benda megi á einstöku dæmi um
slíkt frá fyrri tíð. Verði almennt
viðurkennt, að leyfilegt sé að nota
bein hrakyrði til þess að ná athygli
almennings, ef megintilgangurinn
með skrifunum telst réttmætur á
annað borð, verður ekki séð fyrir
endann á því, hvert það getur leitt.
Ættu ábyrgir ráðamenn fjölmiðla-
fyrirtækja m.a. að hugleiða afleið-
ingarnar. (232)“
Páll talar þarna heid ég fyrir
munn margra íslenskra lögfræðinga.
Svo rótgróin er sú kennisetning hér-
lendis að opinber umræða eigi að
vera málefnaleg og laus við gífur-
yrði. Ég er nú samt þeirrar skoðun-
ar að íslenskir lögfræðingar verði
að sætta sig við þennan dóm því
hann er í fullu samræmi við dóma-
framkvæmd í Strassborg og ekki er
annað að sjá en fræðimenn erlendis
hafi tekið undir niðurstöðu hans.
Lykilhugsunin er sú að einblína ekki
á einstök orð, sem látin eru falla í
hita leiksins, heldur skoða samheng-
ið og vega og meta ummælin í heild
og baksvið þeirra. Einnig þarf að
hyggja að því hvort refsidómur
kunni að hafa fælingaráhrif þannig
að menn þori síður að láta í sér
heyra framvegis. Þar með er ekki
verið að mæla einstaka fúkyrðum
bót og ekki þar með sagt að aðrir
mættu endurtaka þau sér að meina-
lausu í öðru samhengi. Það er ekki
öllum gefið að gæta fyllilega orða
sinna og vera málefnalegir en samt
eiga slíkir menn að mati dómstólsins
rétt á að segja hug sinn um
málefni sem varða almenning.
Vernd gildisdóma
Bæði Páll og Hörður fjalla
um þann greinarmun sem
mannréttindadómstóllinn hef-
ur gert á gildisdómum og stað-
hæfingum, þ.e. fullyrðingum
sem sanna má eða afsanna.
Þessi greinarmunur er afar
þýðingarmikill en hefur ekki
verið virtur í íslenskri dóma-
framkvæmd. Hann felur í sér
að ekki má refsa fyrir gildis-
dóma (dæmi: sagt er um
stjómmálamann að hann sé
spilltur eða siðlaus) nema þeir
séu úr lausu lofti gripnir, þ.e.
settir fram rakalaust, og gegn
betri vitund. Alls ekki má
dæma menn fyrir gildisdóma
á þeirri forsendu að þeir hafi
ekki verið sannaðir, því það fær
ekki staðist að gera mönnum að leiða
sönnur að skoðunum sínum.
Páll efast um að ákvæði íslenskra
hegningarlaga sem leggja refsingu
við móðgunum (dæmi: fifl, asni) fái
staðist gagnvart sáttmálanum.
Rökstyður hann það með því að
benda á að 2. mgr. 10. gr. sáttmál-
ans heimili einvörðungu takmörkun
tjáningarfrelsis til verndar mannorði
manna en ekki til verndar sjálfsvirð-
ingu þeirra. Viðtekið er að aðdrótt-
anir vega fyrst og fremst að mann-
orði manna en móðganir að sjálfs-
virðingu. Ég hygg að það sé rétt
að það verði að fara varlega í að
refsa fyrir móðgandi blæ ummæla
sem hafa að geyma sannleikskjarna
því sáttmálinn verndar ekki einungis
inntak ummæla heldur einnig form.
Sama á við ef móðgunin telst gildis-
dómur. Hins vegar verður ekki horft
fram hjá því að það hafa nokkur
mál komið til kasta dómstólsins þar
sem dæmt hafði verið fyrir móðgun
í heimaríkinu án þess að það hafi
borið á góma þegar til Strassborgar
var komið að slíkt væri í sjálfu sér
brot á sáttmálanum. Móðgandi um-
mæli geta líka spilit mannorði
PÁLL Sigurðsson
prófessor,
höfundur
Fjölmiðlaréttar.
HÖRÐUR Einars-
son hrl. höfundur
Tjáningarfrelsis og
fjölmiðla.
Málstofa um
mannréttindi og
tjáningarfrelsi
MÁLSTOFA um mannréttindi
verður haldin í kvöld kl. 20.30 í
Litlu-Brekku, sal veitingahússins
Lækjarbrekku, undir yfirskrift-
inni „Sigur 1jáningarfrelsisins?“
Það eru Mannréttindaskrif-
stofan og Blaðamannafélag ís-
lands sem boða til málstofu um
tjáningarfrelsi. Framsögumenn
verða Hörður Einarsson hæsta-
réttarlögmaður og Sigurður Már
Jónsson blaðamaður.
„Nýlega kom út bókin „Tján-
ingarfrelsi og fjölmiðlar" eftir
Hörð Einarsson, en hann starfaði
um hríð sem blaðamaður og rit-
stjóri. Sigurður Már Jónsson er
blaðamaður á Viðskiptablaðinu.
Þeir munu ræða tjáningarfrelsi
með tilliti til starfa fjölmiðlafólks
og annarra sem tjá sig í og við
fjölmiðla.
Málstofa um mannréttindi
mun í vetur boða til funda um
mál sem eru og hafa verið ofar-
lega á baugi í mannréttindaum-
ræðunni hér heima og erlendis,"
segir í fréttatilkynningu.
manna. Ég efast um að það væri
framför ef fréttamaður í sjónvarpi
gæti til dæmis sagt: „Svo mörg voru
orð ráðherrans en hann er fífl eins
og menn vita.“ Hér er ekki um að-
dróttun að ræða þannig að ef ákvæði
hegningarlaga um móðganir væri
fellt brott væri ekki grundvöllur til
að lögsækja viðkomandi.
Omerking ummæla
Eitt af því sem örugglega á eftir
að vera í deiglunni á næstu árum
er hvort ómerking ummæla fái stað-
ist gagnvart stjórnarskránni og
mannréttindasáttmálanum. Þótt
fræðilega sé ómerking hugsuð sem
hlutlaust úrræði þá má heita líklegt
að eftirlitsstofnanirnar í Strassborg
litu á það sem skerðingu á tjáningar-
frelsinu þegar ummæli manns eru
ómerkt með dómi. Af því leiðir að
úrræði þetta þarf að uppfylla sömu
kröfur og gerðar eru til þess að refsa
megi fyrir ummæli. Það þarf að vera
í réttu hlutfalli við tiiefnið og teljast
nauðsynlegt í lýðftjálsu ríki. Er Ijóst
að endurskoða verður hina fijálslegu
beitingu þessa úrræðis af hálfu ís-
lenskra dómstóla.
Ómerking ummæla þekkist ein-
göngu hérlendis, í Noregi og Dan-
mörku. Þar er það einskorðað við
aðdróttanir sem ekki hafa verið
sannaðar. Hér virðast Iítil takmörk
sett beitingu úrræðisins og ræður
tilfinning dómarans fyrir því hvað
sé viðurkvæmilegt nánast alfarið
ferðinni. Má taka undir með Páli
að nauðsynlegt sé að endurskoða
lög um þetta efni því það er senni-
legt að framkvæmdin eins og hún
hefur verið standist ekki gagnvart
ákvæðum mannréttindasáttmálans.
Ég hygg að ómerking ummæla geti
áfram átt rétt á sér ef hún yrði
með lagabreytingu einskorðuð við
sitt frumhlutverk sem sagt að vera
yfirlýsing um að fullyrðing sé
ósönnuð. Gildisdómar manna, sem
hvorki er hægt að sanna né af-
sanna, yrðu sem sagt ekki ómerktir
eins og dæmi eru um í íslenskri
dómaframkvæmd.
Mismunandi ákærureglur
Páll gagnrýnir Hæstarétt fyrir
niðurstöðuna í kærumáli nr 9/1997
(Ákæruvaldið gegn Hrafni Jökuls-
syni). Héraðsdómarinn hafði vísaði
málinu frá þar sem sérregla b-liðar
2. tl. 242. gr. almennra hegningar-
laga þar sem heimiluð er opinber
málsókn vegna móðgana eða að-
dróttana í garð opinbers starfs-
manns út af starfi hans stríddi gegn
jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar
vegna þess að almennir borgar nytu
ekki þessara réttinda heldur yrðu
að fara í einkarefsimál. Hæstiréttur
sneri niðurstöðunni við en án rök-
stuðnings að kalla. Páll fellst á rök-
stuðning héraðsdómarans og bætir
svo við „Niðurstaða hefði að þessu
leyti getað orðið önnur í Mannrétt-
indadómstóli Evrópu en hjá Hæsta-
rétti.“ (bls. 191).
Ekki er að sjá að nokkru sinni
hafi reynt á álitaefni af þessu tagi
hjá mannréttindadómstólnum.
Hugsunin á bak við umrætt ákvæði
í íslensku hegningarlögunum hlýtur
að vera sú að þegar meiðandi um-
mælum er beint að opinberum
starfsmönnum í starfi eða vegna
starfs þeirra þá er fyrst og fremst
verið að gagnrýna ríkið en ekki þá
sjálfa. Er þá nokkuð óeðlilegt við
það að ríkið standi fyrir málssókn-
inni í þeim tilvikum sem ástæða
þykir til að fara yfirleitt í mál en
hinn opinberi starfsmaður þurfi ekki
að gera það sjálfur á sinn kostnað?
Mér sýnist þessi regla því styðjast
við ágætis rök sem réttlætt geti
þessa mismunun. Ég er því ekki
sammála nafna mínum í gagnrýni
hans á dóm Hæstaréttar en get tek-
ið undir með honum að því leyti að
Hæstiréttur hefði mátt rökstyðja
niðurstöðuna.
Vert er hins vegar að nefna að
mannréttindadómstóllinn hefur
hvatt til umburðarlyndis í þessum