Morgunblaðið - 23.05.1998, Blaðsíða 50

'0 LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Skapandi
ólga
„Hann var Evrópumabur sem reis
gegn ríkjandi straumum^ í áljunni á
fyrri hluta aldarinnar. A evrópskum
forsendum skapaði hann nýja list með
pví að sækja fyrirmyndir til Afríku og
Ameríku. Hann tefldi hinu frumstæða
fram gegn hinu rótgróna. Hann
kastaði afsér fortíðaroki og sótti inn á
nýjar brautir"
Listahátíð í Reykjavík
1998 er nú í fullum
gangi og hefur margt
verið á boðstólum, allt
athyglisvert og sumt
með miklum sóma. Á engan er
hallað þótt fullyrt sé að koma er-
lendra gesta og með þeim nýir en
stundum gamlir menningar-
straumar utan úr heimi gleðji
einna mest.
í ávarpi sínu við setningu
Listahátíðar minntist Þórunn Sig-
urðardóttir, formaður fram-
kvæmdastjómar hátíðarinnar,
þess þegar Listahátíð var fyrst
haldin fyrir hálfum öðrum áratug.
Hún sagði að þá hefðu margir
talið að hátíð af þessu tagi ætti
ekki langt líf fyrir höndum: „ís-
land væri of langt í burtu frá
heimsmenning-
VIÐHORF unni og þjóðin
----- of fámenn fyrir
Eftir Jóhann alþjóðlega
Hjálmarsson Listahátíð af
þessu tagi.“
Slíkar hrakspár hafa fyrir löngu
verið kveðnar niður að dómi
Þórunnar.
Listahátíðir hafa æ meir beinst
að því að vera tónlistarhátíðir og
myndhstarhátíðir og einnig leik-
listarhátíðir, en minna hefur farið
fyrir bókmenntum.
Á Listahátíðinni 1998 munu
börn góðu heilli opna bókmennta-
smiðju þar sem rithöfundar og
sagnamenn frá Suður-Afríku
vinna með bömum ásamt norræn-
um rithöfundum og verkefnið er
smásagnagerð. Rithöfundarnir
munu lesa upp úr verkum sínum í
Norræna húsinu.
Klúbbur Listahátíðar í Iðnó
mun að einhverju leyti sinna bók-
menntum. Þar hefur m.a. Lax-
ness-dagskráin Unglíngurinn í
skóginum verið flutt. Tónlistin
mun þó skipa stærstan sess í
klúbbnum. Menningarsamsteypan
art.is stendur fyrir listviðburðin-
um Flögð og fógur skinn og gefur
út bók með sama heiti. Viðburður-
inn snýst að stómm hluta um
mannslíkamann, en nöfn þeirra
sem sitja í ritstjóm bókarinnar
gefa fyrirheit um að bókmenntum
verði ekki úthýst þar.
Ekki veit ég um hvernig bók-
menntum mun reiða af á menn-
ingarhöfuðborgarári Reykjavíkur
árið 2000, en minna má á að bók-
menntir skipa veglegan sess hjá
Svíum á þessu ári þegar Stokk-
hólmur er menningarhöfuðborg.
Margir erlendir rithöfundar
sækja borgina heim og ríkjandi
verður í senn alþjóðlegur og þjóð-
legur blær. Lögð verður áhersla á
rithöfunda sem skrifað hafa um
Stokkhólm, höfunda Stokk-
hólmslýsinga fyrr og nú. Hafa
ekki einhverjir rithöfundar skrif-
að og ort um Reykjavík? Væntan-
lega liggja verk þeirra ekki í
óuppskomum og þar með ólesn-
um bókum?
Enginn skyldi þó hugsa sem
svo að listahátíðir eða mennimng-
arhátíðir yfirleitt geti ráðið við
allt sem fyrir hendi er í listsköpun
þjóðanna. Miklu skiptir að þær
séu fjölbreyttar og ekki síst að
þær höfði til almennings, fái fólk
til að sannfærast um að listin eigi
Bjðm Bjamason um Max Emst _
erindi við það.
Á setningardegi Listahátíðar
1998 varð ég vitni að því hvemig
listamenn frá Tógó sem dönsuðu
og börðu bumbur heilluðu fólk á
strætum borgarinnar og kín-
verskir flugdrekar og drekar
náðu til barnanna.
Eg er ekki haldinn neinum
grillum um samfélagslegt hlut-
verk listarinnar, en stöku sinnum
hvarflar að mér að listin geti haft
áhrif og skipt máli fyrir fleiri en
listamennina sjálfa og hóp útval-
inna.
Kjörorð Listahátíðar að þessu
sinni er Þar sem straumar mæt-
ast og er það sannnefni. Ur ólík-
um straumum sprettur deigla.
Gaman er nú að fá að kynnast
afrískri list og eins evrópskri list
sem sækir fýrirmyndir til Afríku.
I höggmyndum sínum dregur
Max Emst dám af list Afríku-
manna og er fróðlegt að sjá
hvemig hann vinnur úr slíku, en
Emst er tvímælalaust einn
merkasti súrrealisti þessarar ald-
ar.
Bjöm Bjamason menntamála-
ráðherra sem opnaði sýningu Max
Ernst í Listasafni Islands lýsti
Emst sem Evrópumanni sem
.j’eis gegn ríkjandi straumum í
álfunni á fyrri hluta aldarinnar“
og minnti réttilega á að „átök og
árekstrar leiða síður en svo alltaf
til eyðileggingar" heldur valda
ólíkir straumar „skapandi ólgu og
iðuköstum". Athyglisvert var það
sem Björn sagði um áhrif, hugs-
anlegan leitandi ungan gest sem
síðan kynni að móta áhrifin frá
verkum Max Ernst með íslensk-
um höndum sínum.
Emst er sérstakur meistari í
klippimyndum og hafa margir
lært af honum í þeim efnum.
Kannski er Erró meðal þeirra?
Tilvitnanastefnan er enn áber-
andi. I súrrealismanum lærði hver
af öðrum, enda átti súrrealisminn
að vera tjáning allra, list allra.
Óheft túlkun átti að vera aðals-
merld hans, lífið og listin að renna
saman í eitt.
Þessu var Max Ernst trúr. Síð-
an gerðist það með hann eins og
marga aðra brautryðjendur að
hann varð hluti markaðarins og
svo er um fleiri listamenn.
í samtali Huldu Stefánsdóttur
við Erró í Lesbók (16. maí) verður
Erró tíðrætt um ýmislegt sem var
eða er í tísku og hann hefur not-
fært sér við listsköpun sína. Um
teiknimyndasögurnar segir hann
til dæmis að hann hafi aldrei haft
á þeim sérstakan áhuga sem slík-
um: „Ég les þær aldrei heldur
liggur þetta bara eins og hver
annar efniviður á borðinu sem ég
nota öðru hverju.“ Hann velur að
eigin sögn úr ímyndum sem aðrir
hafa skapað og þær birtast í verk-
um hans.
í samtalinu stendur: „Ahrifin
koma úr öllum mögulegum og
ómögulegum áttum og það kemur
í ljós að Erró fylgist jafn vel með
fatatískunni og því sem er að ger-
ast í myndlist."
„Stundum er jafnvel meira
gaman að fara á tískusýningar en
málverkasýningar," er haft eftir
meistaranum.
SVFÍ 70 ára
Á ÞESSU ári fagnar
Slysavarnafélag Is-
lands 70 ára afmæli
sínu. Á tímamótum
sem þessum er ekki úr
vegi að staldra við og
skoða stöðu félagsins í
samfélaginu í dag.
I fjölmiðlum nýverið
var sagt frá niðurstöð-
um könnunar sem
Félagsvísindastofnun
Háskóla íslands gerði
fyrir Verslunar-
mannafélag Reykja-
víkur á meðal félags-
manna þess til að velja
fyrirtæki ársins, þ.e.
það fyrirtæki sem
mests velvilja naut hjá
starfsmönnum sínum. Könnunin
náði til 126 fyrirtækja. í könnun-
inni voru starfsmenn m.a. spurðir
um starfsskilyrði, starfsanda á
vinnustað, samskipti við yfirmenn
og stjórnunarhætti yfírmanna.
í niðurstöðum könnunarinnar
kom fram að Slysavamafélag Is-
lands var einn þeirra sjö vinnu-
veitenda sem minnsts velvilja
nutu hjá starfsmönnum sínum.
Þetta kom mörgum spánskt fyrir
sjónir og ekki síst þeim sem láta
málefni félagsins sig einhverju
varða. Hvernig má það vera að
félag sem starfar á sviði líknar og
mannúðarmála lendi í þvílíkum
hrakförum í slíkri könnun?
Niðurstaða fyrrgreindrar könn-
unar leiðir hugann að annarri
könnun sem einnig var gerð af
Félagsvísindastofnun HÍ á haust-
dögum 1991 og var niðurstaða
þeirrar könnunar sú að félagið
naut trausts og virðingar langt
umfram þau félög og stofnanir
sem tekin voru til samanburðar.
Þessar kannanir eru að vísu ekki
alls kostar sambæri-
legar en gefa hvor á
sinn hátt vísbendingu
um að viðhorf til
félagsins hefur breyst
á undanfömum árum.
Telja má að upp-
hafið að þessum breyt-
ingum hafi verið á
landsþingi félagsins,
sem haldið var í Mos-
fellsbæ 1990, þegar
Örlygur Hálfdanarson,
fyrrverandi bókaútgef-
andi, var kosinn for-
seti félagsins, því að
margra áliti er hann sá
forseti þess sem hefur
verið því hvað óþar-
fastur. Og má í því sambandi
benda á að á þinginu í Mosfellsbæ
var samþykkt með öllum greidd-
um atkvæðum gegn einu, sem þó
var ekki atkvæði hins nýja forseta,
að vinna áfram að sameiningu
félagsins, hjálparsveita skáta og
flugbjörgunarsveitanna í eitt
öflugt félag, Björgunar- og slysa-
varnafélag íslands. Fyrsta verk
hins nýja forseta var að sjá til
þess að ekkert yrði úr sameiningu
björgunarfélaganna. Næsta
viðfangsefni hans var að gera
atlögu að þáverandi forstjóra
félagsins, Hannesi Þ. Hafstein,
sem starfað hafði af ósérhlífni og
dugnaði fyrir félagið árum saman
og verið ein meginstoðin undir
vexti þess og viðgangi í um þrjá
áratugi, og linnti ekki látum fyrr
en honum tókst að bola Hannesi
frá störfum. Síðan þetta var hefur
ekki tekist að manna framan-
greindar stöður hjá félaginu
þannig að félaginu sé sómi að og
merki þess ekki verið haldið á lofti
svo sem áður var.
Málefni félagsins hafa á undan-
förnum árum títt verið til umfjöll-
unar í fjölmiðlum vegna starfs-
mannamála og ýmiss vandræða-
gangs. Nú síðast fyrir skömmu
var greint frá því í DV að af 23
björgunarbátum landsins, sem
flestir eru í eigu Slysavarnafélags
Islands, væru aðeins þrír með
haffærisskírteini í lagi. Hvernig
má það vera að félagið sjái ekki
sóma sinn í því að hafa sín eigin
björgunartæki í fullkomnu lagi og
það á sama tíma og það gefur sig
út fyrir það með rekstri Slysa-
varnaskóla sjómanna að vera þess
umkomið að kenna sjófarendum
Vart er hægt að gefa
SVFÍ betri afmælis-
gjöf, segir Guðbjörn
Ólafsson, en að kjósa
því nýja framkvæmda-
stjórn.
öryggisreglur og meðferð björg-
unartækja og búnaðar?
í grein minni í Mbl. 11. apríl
1997 lýsti ég eftir markmiðum
félagsins og lét í ljósi þá ósk að
stjórnin gerði eigendum sínum,
þ.e. þjóðinni allri, grein fyrir
þeim.
í viðtali við Gunnar Tómasson,
forseta félagsins, í Mbl. 9. maí sl.
kemur fram að stjórn félagsins
ætlar að verða við þessari ósk
minni og að mikil vinna hafi verið
lögð í það í vetur og að hann von-
ist til þess að á landsþingi félags-
ins nú í lok maí verði afrakstur
þeirrar vinnu staðfestur. Fróðlegt
verður að sjá hvernig stjórnin ætl-
ar að samræma markmið og
stefnu félagsins fjáröflunaraðferð-
Guðbjörn
Ólafsson
Sambúð lands og þjóðar
ÖRFÁ orð um mikil
mál. Tekist er á um
auðlindir þjóðar til
lands og sjávar, þjóðar-
eignina. Sægreifar svo-
nefndir ráða auðlindum
sjávar og landeigendur
og sveitarfélög gera til-
kall til landsins. Þannig
eiga iður jarðar að vera
í haldi landeigenda,
með vatni, varma og
efnum eins og þessir
aðilar hafi lagt eitthvað
af mörkum til sköpun-
arverksins. Hvenær
skyldi þá koma til þess
að tilkall verður gert til
lofthjúpsins eða víðáttu
himingeimsins. Eignarréttur yfir
eigin framtaki eins og landbroti og
ræktun er vart umdeilanlegur þó
allt sé takmörkunum háð eftir at-
vikum, það er forn siður og regla.
Þess utan getur hefð skapað önnur
takmörkuð réttindi um nýtingu og
aðgengi á einn eða annan veg - t.d.
beit og ferðamennska eða útivist,
án þess að því fylgi séreignarhald.
Þá er átt við sameignina eða al-
menning í orði kveðnu.
Auðnir og víðáttur landsins eru
þannig til umræðu. Þessi mikla
auðlind íslands er í hættu. Þýðing
þessarar auðlindar og fámennið á
Islandi yfirleitt verða einkar ljós á
ferð um mörg önnur lönd, þótt þau
hafi þá upp á annað að bjóða eins
og fomar menningarslóðir, listir og
fjölskrúðugt mannlíf. Stofnanir og
sveitarfélög, stór og smá, gera til-
kall til stjómsýslu og athafna á
víðerni íslands eftir umdeildum
reglum og lögum, og njóta stuðn-
ings æðstu stjórnvalda landsins. I
umræðunni um gildi víðernisins er
gjarnan vísað til nýtingar bundinn-
ar veraldlegum arði, þ.e. landið er
metið til fjár fyrir orkuvinnslu og
ferðamennsku. Þetta
sama land - viðáttan,
fjöll og fimindi, jöklar,
hraun, sandar, ár og
vötn ásamt strönd og
hafi úti fyrir og himni -
hefur þó einnig sína
sál, sinn anda tilfinn-
inga. Öll sár sem land-
inu eru veitt eru eins
og mein í okkar eigin
holdi og hjarta. Þannig
snúast rökin um varúð
í meðferð ekki að mati
bréfritara um ferða-
mennsku og veraldleg-
an arð, heldur um
þjóðarsálina, það að
vera Islendingur í eig-
in landi ósnortinnar víðáttu, ástina
til landsins og meðvitundar um
sameiginlega þjóðareign sem er
annað en ríkiseign.
Heyrst hefur að nefnd sé að
vinna að skálgreiningu á víðáttu eða
Markmiðið er, segir
Svend-Aage Malm-
berg, „að þjóðin lifí
í sátt við landið.“
víðfeðmi samkvæmt einhverjum
formúlum til viðmiðunar fyrir
vemd og framkvæmdir. Hætt er
við að slíkar reglur verði notaðar
til að leita að smugum í skilgrein-
ingum hverju sinni þegar mönnum
sýnist svo, og nægir að vísa til und-
anbragða umhverfismálaráðuneyt-
is á líðandi missiram þar um. Þar á
bæ er leitað að smugum í reglum
og lögum um náttúruvemd,
náttúravemdarlögum sem samin
vora af eldmóði með hugsjón
(vision) að leiðarljósi, sem ekki
skyldi túlka og hártoga hugsjón-
inni í óhag.
Meðal manna sem þar að unnu á
sínum tíma með hugsjónir að leið-
arljósi má nefna, svo nokkrir séu
nefndir, Eystein Jónsson,
ráðherra, Sigurð Þórarinsson,
jarðfræðing, og Pál Líndal, lög-
fræðing. Allir era þeir brottgengn-
ir og vantar nú tilfinnanlega slíka í
stjómsýslu landsins. Hvemig
skyldi þeim hafa líkað málsmeðferð
síðustu missira og líðandi stundar
með ofurvald ríkisvalds að bak-
hjarli? Reyndar var það Sigurður
Þórarinsson sem benti á að við
þyrftum „að læra að lesa í landið"
til að skilja það. Hætt er við að enn
sé ólæsið töluvert.
Það verður að segjast eins og er
að greinarhöfundur eða bréfritari
treystir ekki sveitarstjómum sem
kosnar era til fjögurra ára í senn, til
að stjóma og ráða sameign þjóðar.
Því sjónarmiði liggur sár reynsla að
baki, en e.t.v. er það eðli mála í
skammtíma hugarfari mismunandi
hagsmuna hverju sinni. Bréfritari
treystir heldur ekki t.d. forsætis-
ráðherra einum til að hafa slíkt of-
urvald á sinni könnu, hversu mikill
leiðtogi sem hann annars er.
Að lokum, ríkisvaldið ætti að gera
sér ljóst að þjóðin vill annað en nú
er að stefnt eða eins og hún skilur
framgang mála. Ríldsvaldið ætti að
staldra við og fara sér hægar í sak-
imar til að gefa okkur hinum
tækifæri, annaðhvort til að skilja
málstað ríkisvaldsins eða þá til að
leiða ríkisvaldið inn á aðrar brautir.
Gefiim þjóðinni tíma til nánari um-
fjöllunar um svo þýðingarmikil
máleihi sem um ræðir, eignarvald á
auðlindum landsins og stjómsýslu
víðema landsins. Markmiðið er „að
þjóðin lifi í sátt við landið“.
Höfundur er haffræðingur.
Svend-Aage
Malmberg