Morgunblaðið - 11.02.1999, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 11. FEBRÚAR 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Börn voru meðal fórnar-
lamba mannréttindabrota
í stjórnartíð Pinochet
spænski
HINN 16. október á
síðasta ári, eftir 25 ára
baráttu, eygðu fórnar-
lömb mannréttinda-
brota í Chile í fyrsta
sinn von um að réttlæt-
ið næði fram að ganga.
Augusto Pinochet var
handtekinn. Breska
lávarðadeildin hefur
ekki enn tekið endan-
lega ákvörðun um
framsal hershöfðingj-
ans. Fulltrúar chilesku
ríkisstjórnarinnar hafa
tekið afstöðu með Pin-
ochet og stuðla með því
að refsileysi sem
viðheldur vítahring
mannréttindabrota.
Akærumar, sem
saksóknarinn hefur lagt fram, tengj-
ast þekktum glæpum sem íramdir
voru á tímum herforingjastjórnar-
innar í Chile. Þessi brot fyrnast ekki.
Refsileysi hefur viðgengist í Chile.
Sýnt hefur verið fram á að DINA,
leyniþjónusta herforingjastjórnar-
innar, ber ábyrgð á meira en 2.000
málum þar sem gróf mannréttinda-
brot voru framin. Um 5.000 kvartan-
ir og kærur hafa verið lagðar fram
vegna mannréttindabrota í Chile frá
árinu 1973, þó hafa einungis 12 mál
leitt til formlegrar ákæru og dóms.
Ástæða þessa eru sakaruppgjafarlög
sem Pinochet setti í stjórnartíð sinni
og tryggja að dómstólar í Chile geta
ekki tekið fyrir mannréttindabrot
sem áttu sér stað á fyrstu árum í
valdatíð herforingjastjórnarinnar.
Arum saman hafa alþjóðasamtök
hvatt til þess að yfirvöld í Chile geri
nauðsynlegar ráðstafanir til að hægt
sé að draga hina ábyrgu fyrir dóm.
ítrekuð tilmæli frá Mannréttind-
aráði Sameinuðu þjóðanna um að
þeir sem bera ábyrgð á pyndingum,
„mannshvörfum" og öðrum mann-
réttindabrotum í Chile verði ákærðir
Jóhanna K.
Eyjólfsdóttir
hafa verið hundsuð, það
sama á við um tillögur
fi*á svæðisráði um
mannréttindi í Amerík-
uríkjum (Inter-Americ-
an Commission on
Human Rights).
Þrátt fyrir yfirlýsing-
ar núverandi Chile-
stjórnar um að réttað
skuli í máli Pinochets í
Chile, hefur ríkisstjórin
ekkert aðhafst til að
tryggja að svo geti
orðið, en slík málssókn
er óframkvæmanleg í
Chile nema sakarupp-
gjafarlögunum frá 1978
verði aflétt.
Tilraunir Chile-
stjórnar til að koma í veg fyrir rétt-
arhöld yfir Pinochet eru til skammar
Mannréttindabrot
Amnesty International
krefst þess að laga-
klækir verði ekki til
þess, segir Jóhanna K.
Eyjólfsdóttir, að Pin-
ochet komist hjá því að
svara til saka fyrir þá
glæpi sem framdir voru
á tíma herforingja-
stjórnarinnar.
fyrir stjómina og í andstöðu við yfir-
lýsingar hennar um vemdun og
framgang mannréttinda í Chile.
Fórnarlömb mannréttindabrota
herforingjastjórnarinnar vom mörg.
Konur, karlai' og börn. Amnesty
Intemational gaf nýlega út skýrslu
um börn sem urðu fórnarlömb her-
foringjastjórnarinnar í Chile. í tíð
herforingjastjórnar Pinochets í Chile
nutu börn ekki vemdar og vom mis-
kunnarlaust myrt, tekin af lífi án
dóms og laga og látin „hverfa".
I skýrslu Amnesty International
eru nafngreind áttatíu börn og ung-
lingar sem vom myrt af herforingja-
stjórinni og útsendurum hennai-. Þar
á meðal er tveggja ára stúlka, Magla
Evelyn Ayala Henriquez, sem skotin
var á heimili sínu 11. ágúst árið 1983.
Hinn 14. september 1973 var Angel
Gabriel Mya Rojas skotinn í bakið af
hermönnum. Sama dag var Claudia
Andrea Valenzuela Velasquez, sex
ára gömul, skotin til bana á heimili
sínu. Vopnaðir lögreglumenn réðust
inn á heimili hennar og myrtu hana
og báða foreldra hennar.
Meðal þeirra barna sem létu lífið
em mörg sem myrt voru af
hermönnum eftir að þau höfðu verið
stöðvuð á götu og skipað að hlaupa
og síðan skotin í bakið. Önnur börn
allt niður í 13 ára aldur voru hand-
tekin og látin „hverfa".
Hinn 20. september 1973 var
Ricardo Octavio Lopez Elgueda, 15
ára gamall, handtekinn á heimili sínu
og færður á lögreglustöð, þar sem
hann sást síðast. Hann var látinn
„hverfa" af yfirvöldum og lík hans
hefur ekki enn fundist.
Þetta em einungis örfá dæmi af
fjölmörgum. Amnesty Intemational
krefst þess að lagaklækir verði ekki
til þess að Pinochet komist hjá því að
svara til saka fyrir þá glæpi sem
framdir voru á tíma herforingja-
stjórnarinnai- og hann sem yfírmaður
hers og forseti landsins bar ábyrgð á.
Örlög fórnarlambanna, bæði barna
og fullorðinna, mega ekki gleymast.
Höfundur er framkvæmdastjóri ís-
landsdeildar Amnesty Intemational.
ÞEGAR ég var
ungur drengur og ólst
upp í litlu sjávarþorpi
undir Jökli hafði ég
ekki mikið vit á vinnu-
brögðum sem
tíðkuðust til sjós. Þó
vissi ég, að ef maður
ætlaði að draga bát
með handafli að
bryggju, þá varð mað-
ur annaðhvort að vera
um borð í bátnum og
toga í bryggjuna eða
vera á bryggjunni og
toga í bátinn. Þess
vegna kom mér af-
skaplega á óvart, þeg-
ar ég sá mann - sem
að vísu var þekktur fyrir að vera
„ekki eins og fólk er flest“, eins og
kerlingarnar sögðu - standa um
borð í bát og toga af öllum kröftum
í borðstokk hans í því skyni að ná
honum að bryggjunni. Og
trillukarlarnir, sem voru fyrir-
myndir mínar í einu og öllu, hlógu
sig máttlausa meðan þessu fór
fram.
Nú ber auðvitað að geta þess,
að þessi atburður átti sér stað ein-
hvern tíma í kringum 1950, svo þá
þekktu Islendingar ekkert sem
heitir hagfræði. Síðan hefur mikið
vatn runnið til sjávar, eftir ýmsum
krókaleiðum. Það hefur hagfræðin
líka gert. Nú eru menn búnir að
vekja upp skrýtið kvikindi sem
heitir „markaður“. Mér skilst að
hann skipi svipaðan sess og góðar
og gjafmildar álfkonur
höfðu forðum. Hann
hefur eigin vilja og
gengur fyrir eigin vél-
arafli. Og forsætis-
ráðherra segir að nú
blasi við þjóðinni
mesta góðæri sem um
getur, síðan víkingar
settust hér að og strá-
felldu íslenska skóga.
Reyndar sver sami
ráðherra sig mjög í
ætt við þessa víkinga.
Hann eyðir að vísu
ekki græna og gjöfula
skóga í eiginlegri
merkingu. En ef ríkið
er staðið að þeirri
fásinnu, að eiga eitthvert fyrir-
tæki sem skilar arði í þjóðarbúið,
Samkeppn
Þeim mun meira og
harðar, sem þú togast á
við sjálfan þig, segir
Grétar Kristjónsson,
þeim mun meiri hag-
ræðingu nærðu.
þá er það tafarlaust selt fyrir
slikk. Og það er einkavætt og
einkavætt, til að auka samkeppn-
ina. Daginn eftir er farið að sam-
eina og sameina, til að auka hag-
ræðinguna. Og nú þarf ekki leng-
ur að hlæja að mönnum sem vilja
ná sér að bryggju með því að toga
í sjálfa sig. Maðurinn sem ég sagði
frá hér að framan hefur greinilega
verið langt á undan samtíð sinni.
Fréttir herma, að Landssími Is-
lands nái hvað mestum árangri
með því að keppa á nefndum
markaði við fyrirtæki sem hann á
sjálfur. Þeim mun meira og harð-
ara sem þú togast á við sjálfan
þig, þeim mun meiri hagræðingu
nærðu. Og nú bregður svo við, að
þetta blessaða fyrirtæki, sem al-
mennir skattgreiðendur byggðu
upp úr bullandi tapi og gerðu að
arðvænlegu fyrirtæki, það má víst
til með, samkvæmt lögmálum
markaðarins og kröfu einkavina-
fyrirtækis, að taka að sér inn-
heimtu reikninga fyrir vini hins
háttprúða sálmaskálds. Og það
þykir sjálfsagt að sama einkafyrir-
tæki fái frjáls afnot af símalínum,
tækjum og tólum, sem keppinaut-
urinn á með réttu. Það þótti bara
góð latína hér áður og fyrrum,
undir Jökli, að takast á í bróðerni.
En þeim sem notaði bolabrögð var
tafarlaust vikið úr keppni.
Engin blaðagrein er góð, nema
henni fylgi rúsína í pylsuenda, og
hér kemur hún: Eg hef ákveðið að
stofna póstþjónustufyrirtæki við
fyrstu hentugleika. Ég geng út frá
því sem vísu, með tilliti til þess sem
hér að framan er ritað, að Islands-
pósti beri heilög skylda til, sam-
kvæmt lögmálinu, að annast alla
móttöku og dreifingu á pósti fyrir
mig. Mér finnst það bara eðlilegt
og sjálfsagt, því annaðhvort býr
maður í markaðsvæddu landi eða
ekki.
Höfundur er rithöfundur.
Hagfræðin
og markaðurinn
Grétar
Kristjónsson
Prófkjör eða
tvennar kosning-
ar til Alþingis?
AFSTAÐIN próf-
kjörshrina vekur óneit-
anlega nokkrar spurn-
ingar. Ekki aðeins að
þátttaka í prófkjöri
virðist ná langt út fyrir
stuðningsmannaraðir
viðkomandi flokka,
heldur virðist kostnað-
ur frambjóðenda við
kynningu og auglýs-
ingamennsku vera
orðinn slíkur, að hann
einn og sér hlýtur að
draga verulega úr
áhuga hugsanlegra
frambjóðenda. Her-
kostnaðurinn við það
eitt að tryggja sér
vænlegt sæti á framboðslista til
Alþingis er í mörgum tilvikum það
hár, að flestir frambjóðandanna
þurfa að reiða sig á fjárhagsstuðn-
Prófkjörsreglur
Persónuleg fjárframlög
frá fyrirtækjum/hags-
munaaðilum gætu að
mati Einars Svein-
björnssonar hæglega
bundið hendur þing-
mannsins þegar taka
þarf afstöðu til mála
sem snerta hag
velgj örðarmannanna.
ing. Vitað er að sá stuðningur kem-
ur ekki aðeins frá kjarna stuðnings-
manna, heldur einnig frá fyrirtækj-
um og jafnvel hinum ólíkustu hags-
munahópum. Gefum okkur að til-
tekinn frambjóðandi sem kostaði
miklu til í prófkjöri nái kosningu til
Alþingis. Þá geta persónuleg fjár-
framlög frá fyrirtækjum/hags-
munaaðilum hæglega bundið hend-
ur þingmannsins þegar taka þarf
afstöðu til mála sem snerta hag
velgjörðarmannanna sem áttu stór-
an þátt í að gera þingmannsdraum-
inn að veruleika. Full ástæða er til
að hafa vaxandi áhyggjur af þess-
um hagsmunatengslum.
Prófkjör eru gölluð
Því verður vart mótmælt að ein-
staklingur sá er kýs í tveimur ef
ekki þremur „opnum“ prófkjörum
er að hafa mun meiri áhrif á það
hvaða frambjóðendur komast á
þing, heldur en sá sem aðeins kýs á
milli framboðslista í sjálfum þing-
kosningunum. Menn geta spurt sig
að því hvort slíkt háttalag sé
lýðræðinu til framdráttar.
Engu að síður er það ljóst að fólk
fjölmennir í prófkjör. Skilaboð þau
sem lesa má úr mikilli þátttöku kjó-
senda eru að mínu mati þau að per-
sónukjör eigi að auka. Oft heyrist
því fleygt að kjósa eigi á milli
manna, en ekki flokka til Alþingis.
Sjónarmið þessa hóps er það, að í
sjálfum þingkosningunum er verið
að velja á milli nokkurra pakka, þar
sem innihaldi og lögun verður vart
breytt.
Hvernig má þá rýmka um per-
sónukjör, en um leið reyna að sníða
helstu vankantana af prófkjörum?
Ein leið hefur helst verið nefnd, en
hún er sú að færa prófkjörin inn í
sjálfar kosningarnar. Þá leið tel ég
vart gerlega, því flokkur eða fram-
boðshópur sem berst sameiginlega
fyrir ákveðnum málefnum og lífs-
gildum getur ekki stillt saman
strengi ef heyja þarf innbyrðis stríð
allt fram á síðustu stundu. Færa
má rök fyrir því að slík tilhögun
mundi leiða til
pólitískrar Sturlunga-
aldar á Islandi. Önnur
leið sem vert er að
skoða er að hafa kjör-
daga tvo í kosningum
til Alþingis. Sá fyrri
væri segjum sex til
átta vikum fyrir þann
síðari og þá væri ein-
göngu kosið milli ein-
staklinga í flokkshólf-
um. Fyrst væri valinn
flokkur og síðan kosið
milli manna í viðkom-
andi hólfi. Reglur um
val á milli manna og
fjölda frambjóðenda
yrðu að vera sam-
ræmdar og löggjafmn yrði einnig
að kveða á um hversu bindandi slík
kosning ætti að vera fyrir endan-
lega skipan á framboðslista. Vegna
þein-ar lýðræðislegu leiðar sem far-
in væri í fyrri kosningunni við val á
framboðslista mætti í þeim síðari,
að ósekju, þrengja ákvæði um út-
strikanir og aðrar breytingar sem
kjósandanum er heimilt í dag.
Lýðræðið er kostnaðarsamt
Leið þessi með tvo kjördaga er
vitanlega ekki gallalaus. Umstang
við tvöfaldar þingkosningar yrði
meira, svo ekki sé nú talað um
kostnaðinn. En lýðræðinu verður
ekki fullnægt án þess að einhverju
sé kostað tU, rétt eins og að lýðræði
án virkrar umræðu og þátttöku
borgaranna er einskis virði. Fram-
boðsfresturinn gæti orðið
vandamál, því ekki má binda hann
við framkvæmd fyrri kosninganna,
en hins vegar væri hægt að skylda
þá flokka í prófkjörskosningarnar
sem fulltrúa ættu á Alþingi og
hyggðu á framboð á landsvísu.
Nauðsynlegt er að gæta að rétti
einstakra hópa, segjum þeirra sem
undir verða í prófkjörinu sam-
ræmda að bjóða fram sérlista, þó
að á hann verði á endanum „hand-
raðað“.
Ymsir myndu vilja benda á að þá
fyrst kastaði tólfunum í auglýs-
ingaflóði, þegar hundruð manna
um allt land væru á sama tíma að
reyna að fanga athygli kjósenda
fyrir samræmt prófkjör. Auðvitað
myndu menn auglýsa sig og kynna
eftir sem áður, en í slíku flóði er
líklegt að aðrar og ódýrari aðferðir
yrðu vænlegri. Sú sem alltaf hefur
fleytt mörgum inn á þing í gegnum
tíðina byggist á beinni kynningu
frambjóðandans og kjósendanna,
eða öllu heldur á gagnkvæmu
trausti. Slíkt traust er fyrst byggt
innan stjórnmálaflokkanna og síð-
ar meir úti í samfélaginu og ljóst
má vera að það verður ekki til á
einni nóttu með fagurgala og fal-
legum myndum rétt fyrir prófkjör.
Prófkjörssmölun er raunar í dag að
nálgast það að verða að sérstakri
atvinnugrein. Hjá þessum atvinn-
umönnum í faginu skiptir litlu
hvaða flokkur eða framboð á í hlut.
Markhópurinn er ávallt svipaður,
jafnvel sá hinn sami. í samræmdu
prófkjöri yrði líkast til erfíðara að
ræsa slíkar kosningavélar, þar sem
hver og einn hefur aðeins yfir einu
atkvæði að ráða. Þegar öllu á botn-
inn hvolft myndu sennilega skapast
aðrar hefðir við val fólks á listana,
þegar hluti af lýðræðisvitund
manna felst í persónukjöri sem hér
er lýst.
Fyrir þinginu liggur nú frum-
varp um breytingar á kjördæma-
skipan og kosninga til Alþingis.
Persónukjör þarf að mínu viti að
auka og því varpa ég fram þessari
hugmynd um tvennar kosningar til
umræðu og skoðunar.
Höfundur er bæjarfulltrúi
Framsóknarflokks í Garðabæ.
Einar
Sveinbjörnsson
: