Morgunblaðið - 21.02.1999, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Saga seinni heimsstyrjaldarinnar hér
á landi er að öllu jöfnu nokkuð vel skráð.
Eitthvað hefur þó orðið þarna útundan
sem merkilegt verður að teljast.
Sem kúasmali og síðar fullgildur vinnu-
maður að Stóru-Mörk undir Eyjafjöllum
--------------------------------------
komst Arni Alfreðsson ekki hjá því að
heyra „gamlau fólkið segja sögur af búð-
um erlendra hermanna bæði rétt við
bæjardyrnar og það sem merkilegra var;
öðrum búðum sem voru hátt uppi,
skammt frá jökulröndinni.
SÉÐ úr Vesturbænum í Stóru-Mörk vestur yfir Vagnhólana. Hluti stóra braggans stendur enn og sést lengst
til vinstri á myndinni. Stóra-Dímon í baksýn.
ÞAÐ sem þama var
á ferðinni voru
búðir þar sem
æfður var vetrar-
hemaður m.a. fyr-
ir fyrirhugaða
innrás í Noreg. í
fyrstu voru þama
Bretar og síðar
Banda-ríkjamenn sem æfðu undir
stjórn Norðmanna. Þeir atburðir
sem þarna áttu sér stað hafa verið á
fárra vitorði. Skal hér að nokkru
bætt úr. Varðandi tímasetningar og
tíðarfar er einkum stuðst við dag-
bækur Eymundar Sveinssonar úr
Austurbænum að Stóra-Mörk.
Stóra-Mörk var og er þríbýli, Vest-
urbærinn vestast, þá Hábærinn í
miðju og Austurbærinn austastur.
Breskt herlið
Það er fjórða apríl 1942 sem
breskt herlið kemur að Stóra-Mörk.
Settu þeir upp miklar tjaldbúðir rétt
vestan við bæina i svonefndri Kverk.
Stanley Kiernan var einn þessara
bresku hermanna. Hann hafði komið
til íslands rétt fyrir áramótin 1942
og verið í Reykjavík á þriggja mán-
aða bóklegu námskeiði um vetrar-
hernað auk æfinga við Svartagil í
Þingvallasveit. Hann var listamaður
á sviði vélvirkjunar og eitt hlutverka
hans var viðhald fjögurra trakka
hersins. A leið frá Reykjavík austur
hafði gengið á ýmsu en ferðin frá
Markarfljótsbrú upp að Stóra-Mörk
gekk þó sýnu verst. Þar var enginn
bílvegur til staðar og víða sátu
trakkar og tól fóst. Ekki verður
annað sagt en Bretarnir hafi verið
óheppnir með tjaldstæðið því brátt
breyttist svæðið í eitt allsherjar
drallusvað. Þetta kom heimamönn-
um ekki á óvart enda Kverkin ekki
annað en mýri.
Strax eftir komu Bretanna byrja
flutningar langleiðina upp að Jökli
þar sem komið var upp tjaldbúðum
þar sem vetrarhernaður skyldi æfð-
ur. Af dagbók Eymundar má ráða
að hann og fleiri heimamenn eru í
stöðugum flutningum með búnað
þarna upp flesta daga næsta hálfa
mánuðinn.
Hernám bæjanna
Að kvöldi hins tíunda apríl gerir
austan storm með rigningu og síðan
ofsaroki um nóttina. Var ekki að
sökum að spyrja að tjöldin í Kverk-
inni tóku að fjúka. Borin vora grjót
á þau til að þau töpuðust ekki og
gengu Norðmennimir þar röskleg-
ast til verks. Tóku nú hrjáðir dátar
að streyma heim að bæjum. Þessa
nótt lagði herliðið undir sig hluta af
SIGURÐUR Sæmunds-
son úr Vesturbænum fór
marga ferðina með að-
föng á hestum upp í búð-
irnar við Jökul.
STANLEY Kiernan var
einn þeirra bresku her-
manna sem eyfellskur
veðurhamur lék grátt.
GUÐJÓN Ólafsson í
Syðstu-Mörk flutti margt
nýtilegt ofan úr „Kana-
bælinu“.
ÚLFAR Brynjólfsson úr
Hábænum snfkti súkku-
laði hjá varðmanninum
við vopnageymsluna.
BERGUR Sæmundsson
úr Vesturbænum lét
slæm veður ekki aftra
sér frá því að fara upp í
tjaldborgina.
BIRGÐALEST á leið upp í tjaldbúðirnar. Kvikmyndatökumenn festa atburðinn á filmu. Myndin er tekin þeg-
ar verið er að koma búðunum upp í janúar 1943.
Stóra-
Dímon
Vagnhólar
Syðstamprk S /
//Eyvindarfiott.
Dagmála- . x
fjall
tjaldbúði'
Goðasteinn
EYJAFJALLAJOKULL
Vestur- og Austurbænum. Hlöður
bæjanna voru einnig lagðar undir
hermenn, enda í þeim gott pláss
enda heybirgðir litlar á þessum
tíma árs. Stanley fékk gistingu
ásamt sjö öðrum í skemmunni í
Vesturbænum. Eftir að veðrið gekk
niður fóra hinir óbreyttu hermenn
að týnast aftur í tjöldin. Öðru máli
gegndi um hina æðri „officera". Þeir
höfðu komið sér fyrir í stofum og
betri herbergjum í Austur- og Vest-
urbænum og hreyfðu sig hvergi.
Þessir herramenn æddu um allt á
klossum með stálgöddum neðan á
og var ekki að því að spyrja að veru-
lega sá á trégólfum bæjanna. Al-
mennt var talað um að hinir bresku
yfirmenn hafi verið kurteisir en
öðru máli gegndi um þá norsku sem
þóttu stundum ruddalegir í fram-
komu. Einhverju sinni heimtuðu
þeir rúgbrauð í eldhúsinu í Vestur-
bænum sem þeir ekki fengu. Eitt-
hvað fór þetta í taugarnar á þeim
því þeir drógu upp byssur og voru
eitthvað að skakast með þær. Þetta
byssuskak olli þó lítilli skelfingu þar
eð heimafólk skildi ekki byssur.
Hústaka hersins var eðlilega ekki
vel þokkuð þó að almenn samskipti
hers og heimamanna væra góð þó
hvorugur aðili skyldi orð í tungu-
máli hins.
Stanley hafði gott samband við
fólkið í Hábænum. Fékk hann oft
lánaða hesta hjá bóndanum þar,
Brynjólfi Úlfarssyni (Billa), til að
fara í útreiðartúra um svæðið. M.a.
fór hann alla leið fram að Seljalandi
til að kaupa neftóbak, en Billa þótti
gott að fá sér í nefið. Stanley var
sendur í vikutíma í æfingar upp í
búðirnar við Jökul. Þar vora til stað-