Morgunblaðið - 21.02.1999, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1999 B 5
TJALDBÚÐIRNAR og æfingasvæðið f hvilftinni. Mikill snjór hefur safnast að tjöldunum. Horft til suðausturs. Myndin er tekin skömmu eftir að
búðirnar voru settar upp, í janúar 1943.
LAUTINANT Francis C. Strassen rennir sér niður í tjaldbúðirnar. Dagmálafjall baðað í sunnan vetrarsól
í baksýn. Myndin er tekin í janúar 1943.
LEST trússhesta kemur í tjaldbúðirnar. Á hestinum sem Norðmenn-
irnir eru að eiga við er m.a. eldsneytisbrúsi og steinolíuprímus. Mynd
in er tekin þegar verið er að setja búðirnar upp í janúar 1943.
ar margir Norðmenn sem stjórnuðu
æfingunum. Til að verjast kuldanum
fengu þeir hnausþykkar síðar úlpur
eins og þær sem Norðmennimir
klæddust. Tjöldin í búðunum fengu
þeir ekki að nota heldur var þeim
gert að grafa sig í fónn þann tíma
sem á æfingum stóð. Stanley reyndi
fyrir sér á skíðum en losaði sig fljót-
lega við þau og notaðist eftir það við
snjóþrúgur eins og flestir Bretanna.
Riffilinn skildi hann aldrei við sig
meðan á þessu stóð, enda lítið gagn
að vopnlausum hermanni í stríði.
Hernámi Bretans og bæjanna lauk í
byrjun maí þegar allt herliðið hafði
sig á brott af svæðinu.
Bandarísk herseta
Einhvem tíma haustið 1942 kem-
ur að Stóru-Mörk Bandaríkjamaður
ásamt fjómm Norðmönnum. Sigurð-
ur Sæmundsson úr Vesturbænum
var fenginn þeim til fylgdar upp að
Jökli, en tilgangur ferðarinnar virt-
ist að kanna staðsetningu fyrir
væntanlegar æfingabúðir. Hvasst
var af norðri og töluvert frost þenn-
an dag. Gekk ferðin ágætlega en þó
fór svo að Bandaríkjamaðurinn
gafst upp á leiðinni. Þá var Norð-
mönnunum mjög skemmt því þeir
lögðust í skjól við stóran stein og
grétu af hlátri.
Þann 12. janúar 1943 setjast Am-
eríkanarnir að á svonefndum Vagn-
hólum rétt vestan við bæina í Stóm-
Mörk. Reistir vora þrír braggar. Sá
stærsti var 5 metra breiður og 24
metra langur, en hinir tveir helm-
ingi styttri. í stóra bragganum var
steypt gólf að hluta sem hýsti eld-
húsið og mikla kolaeldavél, en þarna
inni var funhiti. Bragginn var
hólfaður niður og þarna var einnig
að finna messann og vistarverur
þeirra sem æðra vora settir. Varð-
turni, hiöðnum úr torfi, var komið
upp nyrst á Vagnhólunum og þar
höfð vakt allan sólarhringinn.
Bandaríkjamenn komu sér sjálfir
upp aðstöðu fyrir hesta hjá brögg-
unum. Hestarnir komu víða að, m.a.
úr Landeyjunum. Þeir vora að mati
heimamanna fóðraðir betur en góðu
hófi gegndi og hlupu í spik.
Samtímis uppsetningu bragganna
var komið upp tjaldbúðum rétt neð-
an við Jökulröndina á svipuðum
slóðum og Bretarnir höfðu verið.
Símastrengur var lagður alla leið of-
an úr búðunum niður í bragga,
þannig að símasamband var milli
staðanna. Var strengur þessi nefnd-
ur „Bretasíminn" af heimamönnum.
Mikið verk hefur verið að koma búð-
unum upp, en flytja þurfti allt á
hestum þarna upp. Til þessa verks
vora kallaðir margir menn af nær-
liggjandi bæjum.
Birgðaflutningar
Stöðugt var verið í flutningum
með ýmis aðföng upp í efri búðimar,
einkum þó mat. Mest var þetta
dósamatur en einnig þurfti steinolíu
eða bensín til upphitunar. Þeir
bræður Bergur og Sigurður Sæ-
mundssynir úr Vesturbænum vora
mikið í þessum flutningum. Farið
var annan hvern dag þarna upp með
tvo hesta ef veður leyfði. Oftast var
einn maður í flutningunum en fyrir
kom að Norðmenn slægjust í för.
Lagt var upp strax í birtingu til að
komast aftur niður í björtu, enda um
langan veg að fara. Búðirnar vora
staðsettar í 900 m hæð austan Dag-
málafjalls, en þangað upp er um 9
km leið. Áður en lagt var af stað var
boðið upp á whisky-snafs, kex og sí-
grettupakka. Þegar upp í búðimar
kom beið einnig snafs og kex í vel
kyntu tjaldi. Einhverju sinni átti
Bergur að fara upp með vistir. Gerð-
ust veður þá válynd svo að ekki var
viðlit að leggja í ferð upp. Eftir viku-
bið fór honum að leiðast þófið og
lagði af stað í slæmu veðri upp á von
og óvon. Gekk ferðin vel og náði
hann upp í búðirnar þar sem honum
var vel fagnað, enda tjaldbúar orðn-
ir langeygir eftir heimsókn að neð-
an. Bergur tók eftir því að sífellt var
verið að fara meðfram sírnavírnum
sem benti til að hann væri oft að
slitna. Enda fór svo að hann var
lagður aftur. Einhvem tíma kom
Billi úr Hábænum ásamt fleiram
upp í tjaldborgina. Var þeim boðin
heitur drykkur, allvel styrktur. Billa
fannst drykkurinn fullheitur svo
hann lét könnuna út fyrir tjaldskör-
ina til að kæla. Þegar hann teygði
sig eftir henni var kannan tóm. Varð
Billi nokkuð undrandi en sagði lítið.
Þegar út úr tjaldinu kom var eftir
því tekið að hundur hans, Kaskur,
hagaði sér undarlega og eltist við
skottið á sjálfum sér.
Þrautaganga
Það var löng halarófa hermanna,
ekki minna en 40 manna hópur, sem
stillti sér í beina röð austan bæjanna
áður en lagt var upp í búðirnar.
Hver maður bar allt sitt hafurtask
með skíði þvert efst á bakpokanum.
Svo virðist sem margir hafi kviðið
þessari för, enda líklega ekki vitað
hvað beið þeirra þarna uppi. Eitt er
víst að þetta hafa verið þung skref
og gangan erfið með öll þyngslin á
bakinu. Tjaldbúðirnar voru staðsett-
ar, eins og fyrr sagði, í hvilft austan
Dagmálafjalls, í um 900 m hæð.
Þarna verða veður mjög slæm og í
hvilftinni vill safnast mikill snjór.
Þarna hefur því á stundum verið
ömurleg vist fyrir óreynda menn.
Einnig hlýtur að hafa verið erfitt að
varna því að tjaldborgina fennti í kaf
og oft hefur þurft að færa tjöldin.
Eftir því sem næst verður komist
var hver hópur a.m.k. vikutíma við
þessar æfingar. Heimamönnum
þótti það undarlegt að láta menn
bera allan sinn búnað bæði upp og
svo niður aftur. Enda fór svo að
margir gáfust upp á leiðinni niður úr
búðunum. Eitt sinn gekk Bergur
fram á ungan örmagna mann liggj-
andi í snjónum á miðri heiði. Tók
hann bakpoka hans og reiddi niður
en maðurinn hafðist að lokum af
stað. Margar lýsingar eru til af
mönnum á leið niður heiðarbrúnina
eða heim við bæina þar sem þeir
lögðust máttvana fyrir. Það er því
ljóst að dvölin þarna efra hefur
gengið nærri sumum. Sögusagnir
vora einnig á kreiki um að komið
hafi verið með lík ofan úr búðunum
svo lítið bæri á.
Nýjungar
Úlfar Brynjólfsson úr Hábænum,
þá níu ára, minnist komu Bretanna.
Eftir að það fauk ofan af þeim komu
þeir upp birgða- og vopnageymslu í
fjóshlöðunni í Austurbænum. Þar
var vopnaður vörður dag og nótt
sem oft mátti sníkja súkkulaði hjá.
Bandaríkjamönnum kynntist Úlfai-
þó betur. Þeir voru mun betur út-
búnir og ólíkir Bretunum á margan
hátt. Einn þeirra, Donald, talaði
þokkalega íslensku og kom oft í Há-
bæinn með appelsínur, sem var nýj-
ung. Ekki þótti Úlfari Kanarnir
sleipir á skíðum. Atti hann stundum
kappi við þá á túnunum kringum
bæina. Frosið hrossatað varð þar
mörgum liðsmönnum hins volduga
ameríska hers að falli. Norðmenn-
irnir vora hins vegar afbragðs skíða-
menn. Eins og gefur að skilja vora
flutningar manna og birgða tölu-
verðar til og frá svæðinu sem kallaði
á ýmiss konar vélknúin farartæki
sem ekki höfðu áður sést. Þetta var
allt frá litlum Willys-jeppa sem Úlf-
ar og félagar fengu að sitja í upp í
stóra trakka. Eitthvað var um að
menn nýttu sér þessar samgöngu-
bætur og fengju far milli bæja eða
út í Hvolsvöll. Mjólkin frá bæjunum
var á þessum tíma flutt í brúsum á
hestvagni út að Markarfljótsbrú. Lá
leiðin þá framhjá bröggunum. Þaðan
var mjólkinni oft ekið á pallbfl frá
hernum það sem eftir var leiðar.
Þannig vora setuliðsmenn mjög
hjálplegir og samskiptin við heima-
menn góð.
Kanabæli
Sagan segir að tjaldbúðirnar hafi
verið yfirgefnar í illviðri snemmvet-
urs 1944 og allur búnaður skilinn
eftir. í dagbók Eymundar 15. sept-
ember 1944 stendur: „Sækja í Kana-
bæli“. Líldega er hér um að ræða
ferð þar sem nokkram hestburðum
af tjaldsúlum var skipt milli bæj-
anna að Stóra-Mörk og Syðstu-
Mörk. Guðjón Ólafsson í Syðstu-
Mörk minnist þessarar ferðar vel.
Þegar komið var að lágu tjöld ýmist
á auðu eða í snjó og leit út fyrir að
svæðið hafi verið yfirgefið í skynd-
ingu. Þar eð þeir Syðstu-Merkur
menn höfðu fleiri hesta en þurfti
undir timbrið úr tjaldsúlunum tóku
þeir með sér tvö mjög stór tjöld og
tjaldbotnana úr þeim. Tjöldin vora
m.a. lánuð í erfisdrykkju í Landeyj-
unum og stóra samkomu við Stóra-
Dímon. Tjaldbotnarnir vora firna-
sterkir og dugðu lengi sem yfir-
breiðslur yfir ýmsan varning. Þess
má geta að daginn eftir þessa ferð,
16. september 1944, fórst bandarísk
sprengjuflugvél á Jöklinum þarna
skammt frá. Eitthvað var um að
skotist væri upp hvilftina í leit að
verðmætum. Meðal þess sem barst
niður á bæi vora tjöld af ýmsum
gerðum og stór kabyssa. Enn þann
dag í dag ægir saman ýmsu þarna í
hvilftinni frá þessum tíma. Meðal
þess sem finna má era tjaldsúlur,
tjaldhælar, skíðastafir, óupptekinn
dósamatur, bein úr ýmsum skepn-
um, sokkar, vettlingar og Bretasím-
inn liggur langt niður á heiði. Einnig
má finna tannbursta og greiður í
stóram stíl svo ljóst er að þarna hafa
mikil snyrtimenni hafst við. Tann-
burstinn var á þessum árum lítt
þekkt fyrirbæri heima á bæjum,
eins og svo margt annað sem fylgdi
hinum útlenda her.
Höfundur er ættaður frá Stóru-Mörk.