Morgunblaðið - 02.08.2000, Blaðsíða 28
28 MIÐVIKUDAGUR 2. ÁGÚST 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Skáldið og
málarinn
LIST OG
HÖNNLIV
Skriðuklauslur
GRUNNSÝNING UM
GUNNARGUNNARSSON
SKÁLD OG SÝNING Á
VERKUM GUNNARS
YNGRI
LISTMÁLARA
Opið alla daga frá 11-17. Lokað
tnánudaga. Frara í september. Að-
gangur 400 krónur.
FLJÓTSDALSHÉRAÐ er með
fegurstu oggróðursælustu sveitum á
íslandi, svæðið norðvestan Lagar-
fljóts skógi vaxið, þar er og Hall-
ormsstaðaskógur, en nafnið eitt ber í
sér töfrablæ, enda markar það
víðáttumesta skóglendi á landinu.
Þetta eru giska almennar staðreynd-
ir sem rýnirinn væri ekki að tæpa á
ef hann hefði ekki borið að á einum
fegursta degi sumarsins, sól hátt á
lofti og birtumögn sláandi. Yfirsýn
yfir landið í fluginu austur og tilbáka
eins og hún getur klárust verið, hin
síbreytilega og sértæka birtingar-
mynd hálendisins lék glatt við sjón-
himnur. Formanir þess og abstrakt
landsins taka á sig ótal myndir eftir
árstíðum, veðri og hvikulum ljós-
mögnum, ekkert stendur í stað held-
ur er stöðugri endurnýjun undirorp-
ið, jafnvel sama daginn. Þannig var
svipur hálendisins annar á bakaleið-
inni um kvöldið, þótt skyggni væri
jafn kristælstært, en skuggar höfðu
fært sig um set og formanir þar af
leiðandi aðrar. Þeim peningum hefði
trúlega verið vel varið sem hefðu far-
ið í leigu á lítilli rellu með meiri yfir-
sýn, það getur stundum verið óþol-
andi í farþegaflugvélum að hafa bara
eina hlið landsins í sjónmáh, alveg
sérstaklega þennan upphafna sumar-
dag því slíka lifa menn trauðla
marga.
Eðlilega var yfirsýn jafnari til allra
átta á akstursleiðinni um Fljótsdal og
að Skriðuklaustri, en nú tók loðin
gróðursæld jarðarmöttulsins athygl-
ina alla sem og hin búsældarlega
sveit. Einnig spegilslétt og ævintýra-
legt Lagarfljótið, furðulega djúpir,
mjúkir og loftkenndir skuggar, sem
mörkuðu syllumar í klettabeltum
fjallshlíðanna og mynduðu beinar lá-
réttar tungur og rákir í bergið, lík-
astir bergtröppum. Og þegar farið er
yfir brúna á Lagarfljóti sér í undar-
lega formaða náttúrusmíð af rák sem
sker þær skáhallt frá jaðri upp á
brún og nefnist víst Tröllkonustígur,
eins og almættið hafi séð að hér vant-
aði eitthvað til að lífga upp á maler-
íska myndbirtinguna, og hugarflug
mannfólksins um leið.
Húsið Skriðuklaustur er mikil og
rammgerð bygging, afar óvenjuleg í
íslenzkri sveit, eiginlega einstakt í
sögu íslenzkrar húsagerðar, stíllinn
bæheimskur, en sameinar í sér í senn
íslenzka torfbæinn og dansk-þýska
herragarðinn. Leiðir hugann um leið
að klausturbyggingum miðalda í
Evrópu og ber manninum sem
byggði það fagurt vitni, en hann var í
senn rammíslenzkur rithöfundur og
heimsborgari. Nafnið vísar til yngsta
og vafah'tið skammlífasta klausturs á
íslandi, því siðaskipti urðu í Skál-
holtsbiskupsdæmi aðeins 47 árum
eftir stofnun þess, en það átti þó víð-
lendar eignir. Húsameistarinn Fritz
J.F. Höger arkitekt, fomvinur
skáldsins, vann sér það meðal annars
til frægðar að teilöia Amarhreiður
Hitlers efst á fjallstoppnum fyrir of-
an sumarsetur foringjans í
Berchtsgaden í Salzborgarölpunum.
Maður staðnæmist nú minna við þær
staðreyndir en meira við sjálfan arki-
tektúrinn og alla smíð yst sem innst,
en húsið er 325 fermetrar, tvær hæð-
ir og ris, inniber samtals 30 vistar-
verar. Að baki framkvæmdunum var
einstakur stórhugur um nýja bú-
skaparhætti á Austfjörðum og hér
gekk Gunnar fram fyrir skjöldu og
tók virkan þátt í stofnun Ræktunai’-
sambands Vesturhéraðs, var raunar
fyrsti formaður þess. Beitti sér einn-
ig fyrir stofnun Minjasafns Austur-
lands ásamt því að heilbrigðismál
Héraðsins vora honum mikið hjart-
ansmál. Ekki reyndi þó til úrslita á
hæfileika hans sem búhölds, því á
stríðsáranum umtumaðist íslenzka
þjóðfélagið og hinn rótgróni stöðug-
leiki bændasamfélagsins, sem varað
hafði frá upphafi byggðar, var brátt
Úr sögunni. Reyndist sífellt ei-fiðara
og dýrara að fá vinnufólk til jafn um-
fangsmikils búskapar og Gunnar
stefndi að, og stóð búið ei heldur und-
ir þeim kostnaði. Þegar við bættust
heilsufarsástæður var honum nauð-
ugur kostur að flytjast með fjölskyld-
una suður og lauk þar miklu en
skammvinnu ævintýri í búskapar-
sögu Austurlandsins. Fjölskyldan
flutti burt á haustdögum 1948 og
skömmu síðar afhentu þau íslenzka
ríkinu jörðina með tilheyrandi bygg-
ingum og skyldi hún hagnýtt á þann
veg að til menningar horfði. Til að
mynda að rekin yrði þar tilrauna-
starfsemi í landbúnaði, byggðasafn,
bókasafn, skjalasafn, listasafn, skóh,
sjúkrahús, hressingarhæli, bama-
hæli eða þvíumlíkt. Þetta segir okkur
sitthvað um þann stórhug sem að
baki lá og hina miklu ást skáldsins á
fæðingarsveit sinni og þjóðinni, jafn-
framt því að hann vissi hvar skórinn
kreppti og hvað mætti afgangi um
miklar hugsjónir á landi hér.
Hversu mikið gengið hefur eftir
varðandi tilraunastarfsemi í landbún-
aði er ég eðlilega ekki alltof fróður
um, en það er nú fyrst rúmri hálfri
öld frá afhendingu eignarinnar að
húsið er tekið í gagnið sem menning-
arstofnun og gert að rannsóknarstöð
og fræðasetri fyrir íslenzka rithöf-
unda og listamenn. Þýðing þess er
óumdeilanleg, og ef rétt er staðið að
málum getur það markað vendipunkt
í menningarlegu risi Austurlands, en
þar kraumar og vellur nú þegar und-
ir niðri. Til þess að það geti gerst þarf
mjög að líta til fortíðar því fyrnst hef-
ur yfir svo margt, og hér þurfum við
að vera samstiga stærri menningar-
heildum og draga dám af, ekki ein-
ungis sporðrenna hraðsoðnum nýj-
ungum.
Það er mikið rétt að hefja starf-
semina með grunnsýningu á verkum
Gunnars Gunnarssonar skálds og
Gunnars yngri listmálara. Samrýmd-
ari feðga veit skrifari naumast og
getur trútt um talað, vegna þess að
reisulegt hús Gunnars að Dyngjuvegi
8 hér í borg var hið næsta fyrir ofan
hús föður hans við sömu götu. Þang-
að var Gunnar yngri og fjölskylda
tíður gestur, Franzíska elsta dóttir
hans lengstum viðloðandi.
Sýningin er að stofni til í tveim
samliggjandi stofum á efri hæð, einn-
ig i gangi og víðar, þar liggja frammi
ritverk Gunnars og ýmsfr munir,
söguannálar innrammaðir á veggjum
með ljósmyndum og tilvitnunum í
verk hans á mörgum tungumálum.
Meira að segja er þar stórt mósaik-
verk af Sæmundi fróða sem segir
okkur af þreifingum skáldsins til
myndlistar. Málverk eftir Gunnar
yngri og frammmyndir að skreyting-
unum í Fjallkirkjuna í stofum, gangi
og víðar. Ollu mjög vel fyrir komið og
aðgengilegt þannig að feðgunum era
gerð góð skil, en hér var tilefni til út-
gáfu öllu veglegri sýningarskrár en
frammi liggur. Hún er raunar ein-
ungis um málverk Gunnars yngri
með æviágripi og stuttri ritgerð um
manninn að baki myndunum eftir
Svein Skorra Höskuldsson. En til er
handhægur ritlingur, Skáldið á
Skriðuklaustri, sem út kom á vegum
**&*$£$& I
tapzr-
m
■
*S.- ;
,
... IJ^^I
t*-' / J/
V ; i,
\ / •' '
'-•• •-•yg* .J4-J33
Gunnar Gunnarsson rithöfundur, miðhluti af mósaíkmynd.
Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Ljósmynd/Bragi Asgeirsson
Gunnar Gunnarsson málari. Kona og sítrónur, olía, óársett.
Gunnar Gunnarsson málari. Stúlka í sófa, teikning, óársett.
Morgunblaðið/Elín Pálmadóttir
Skriðuklaustur
Almenna bókafélagsins 1989, þar
sem stiklað er á stóra í ævi skáldsins
og ritstörfum. Var gefin út að tilhlut-
un nefndar er sldpuð var 1987 af
Sverri Hermannssyni, þáverandi
menntamálaráðherra, til að minnast
á Skriðuklaustri að öld var liðin frá
fæðingu Gunnars Gunnarssonar.
Hafði Franzíska sonardóttir hans
umsjón með útgáfunni en Gunnar
yngri sá um útlitið.
Ekki er um yfirhtssýningu á verk-
um Gunnars yngri að ræða, mun
fremur „sýnisbrot af verkum stór-
kostlegs listamanns sem aldrei hefur
notið sannmælis í heimi íslenzkrar
myndlistar" eins og það er orðað í
skrá. Að hann hafi ekki notið sann-
mælis er alveg rétt, vill svo til að
skrifari sá fyrstu og einu sýningu
Gunnars í Listamannaskálanum
gamla við Kirkjustræti fyrir hálfri
öld og man Ijóslega eftir henni. Vart
er hægt að hugsa sér óheppilegri
tíma til að koma með sýningu slíkrar
gerðar, því þetta vora uppgangsár
gjörbreyttra viðhorfa í myndlist hér
á landi, sem komu að stóram hluta til
með Svavari Guðnasyni og félögum
hans í Kaupmannahöfn, allt annað
var dæmt léttvægt, úrelt og bar að
valta yfir. Sýningin mætti því undar-
legu tómlæti að ekki sé sterkar að
orði kveðið, því um vel menntaðan
málara var að ræða, og listamaðurinn
fann sig aldrei í hópi íslenzkra málara
eftir það, var þar utangarðs. Gunnar
var þó vissulega listamaður í eðli sínu
eins og málverkin á sýningunni bera
með sér, og vafalítið enn meiri teikn-
ari svo sem lýsing hins mikla ritverks
Fjallkirkjunnar er til vitnis um, en
þar kemst hann líkast til nær hinum
skrifaða texta en dæmi era til um í
skáldverki á íslandi. Uppskar mikið
hrós erlendra gagnrýnenda fyrir og
mátti jafnvel lesa setningai- eins og
„Gunnar er storste kunstneriske tal-
ent siden Munch“ og „Gunnar er
Nordens storste Illustrator“.
Vegur Gunnars á vafalítið eftfr að
verða meiri er fram líða stundir og
sljákkar á þeirri einsýni, óbilgimi og
kaldastríðspólitík sem teygst hefúr
úr og verið hefur furðu lífseig hér á
útskerinu, hans er t.d. að engu getið í
bókinni íslenzk myndlist á 19. og 20.
öld.
List málarans ber í sér hina
franskættuðu dönsku skólun með
áhrifastefnuna og úthverfa innsæið
sem leiðarstef og bestu landslags-
stemmur hans era bornar uppi af
næmri og ljóðrænni tilfinningu. Þó
má álíta að íslenzkt umhverfi hafi
ekki virkað sérlega uppörvandi á
listamannseðli Gunnars, og að þróun-
in hefði orðið önnur hefði hann starf-
að áfram í Danmörku. Listamaður-
inn virðist hafa dregið sig að mestu í
hlé, hvorki fundið fótfestu hér á landi
né notið æskilegrar uppörvunar.
Verður að telja þetta einstakt
tækifæri til að kynna sér hugarheim
stórskáldsins Gunnars Gunnarssonar
og nálgast myndverk sonar hans,
Gunnars jmgri, og er það eitt sér ær-
ið tilefni til að gera sér ferð á vit
Austurlandsins.
Bragi Ásgeirsson