Morgunblaðið - 10.10.2000, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 10. OKTÓBER 2000 39
LISTIR
Hvað á að segja og
um hvað á að þegja?
Margrét Lýður
Gunnarsdóttir Björnsson
BÆKIJR
Mannkynssaga
Árni Hcrmannsson, Jón Ingvar
Kjaran, Lýður Bjömsson og Mar-
grét Gunnarsdóttir: íslands- og
mannkynssaga NBI: Frá upphafi
til upplýsingar. Nýja bókafélagið
ehf, Reykjavík 2000.
NÝ aðalnámskrá fyrir framhalds-
skólana hefur litið dagsins ljós og tók
gildi á þv’í kennsluári sem nú er
nýhafið. Aður en námskráin tók gildi
voru uppi háværar raddir um að
námsbækur þær sem væru á mark-
aðnum samræmdust ekki kröfum nú-
tímans. Menntamálaráðuneytið
ákvað því að láta skrifa nýjar
kennslubækur fyrir framhaldsskóla,
þar á meðal bækur sem kenna skyldi í
fyrsta söguáfanga (sögu 103) og yrðu
skyldulesning í öllum framhaldsskól-
um landsins. Veririð var boðið út og
falið Nýja bókafélaginu.
Án þess að leggja dóm á hæfni höf-
unda eða forlagsins kemst maður
ekki hjá því að velta því fyrir sér
hvemig að þessu vali var staðið og
hvað sé unnið með því að láta alla
framhaldsskólanemendur lesa sömu
bókina. Ég laumast jafnvel til að velta
því fyrir mér hver tilgangurinn sé
með því að leitast við að samræma
söguvitund allra framhaldsskóla-
nema en fæ enga niðurstöðu.
í inngangi útgefanda að bókinni ís-
lands- og mannkynssaga NB I segir:
„Þessi bók er gerð fyrir söguáfanga
103 en í honum er kennd á einni önn
saga mannkyns og íslands frá upp-
hafi vega framyfir 1750. Ljóst er að
margt verður útundan á svo hraðri yf-
irferð en leiðarvísirinn um efnisval
bókarinnar er námskráin“ (7). Þar
með frýja höfundar og útgefandi sig
allri ábyrgð á efnisvali bókarinnar og
því er álitamál hvort umijöllun um
efnisval hennar beinist frekar að
námskránni en kennslubókinni
sjálfri. Bókin er með öðrum orðum
skrifuð í samræmi við vilja yfirvalda
og ákvörðun þeirra um það hverju
eigi að segja frá og um hvað eigi að
þegja.
Það sem einkennir Islands- og
mannkynssögu NB I öðru fremur er
nývæðingarkenningin, það er sú hug-
mynd að sagan stefrá að ákveðinni full-
komnun og því séu framfarir lykilorð
sögunnar og allar (eða að minnsta
kosti flestallar) breytingar teljast því
framfarir. Þessar hugmyndir hvetja
ekki lesendur til gagnrýninnar hugs-
unar um samtímann heldur innleiða
bjartsýni og trú á framtíð þar sem fúll-
komnunin sjálf ríkir.
Námskráin sem skrifúð er sam-
kvæmt vilja yfirvalda ákveður hvaða
staðreyndir fortíðarinnar eru mikil-
vægar og hveijar ekki; hvað sé þess
vert að fjallað sé um það í söguáfanga
fyrir unglinga sem eru að stíga sín
fyrstu spor í framhaldsskóla og hvað
ekki. Val á þessum staðreyndum ít-
rekar enn sem fyrir að sagan er ekki í
framkvæmd lifandi fyrirbæri sem
viðtakandi hennar hveiju sinni á þátt
í að móta þó að hún kunni að vera það
hugmyndafræðilega séð. Sagan er
orðin að stofnun sem viðheldur sjálfri
sér, hefðin er orðin svo sterk að þær
raddir sem vilja líta hana gagnrýnum
augum, bæta einhveiju nýju við á
kostnað þess gamla eru kveðnar nið-
ur. Þetta endurspegl-
ast í nýju kennslubók-
inni þar sem flestar
tilraunir til að skoða
söguna í nýju Ijósi ná
ekki fram að ganga. Á
þessu er þó ein undan-
tekning sem er síðasti
huti bókarinnar sem
íjallar um nýöldina en
sá kafli sker sig úr að
mörgu leyti.
Bókin skiptist í þijá
hluta. Fyrsti hlutinn
fjallar um fomöldina,
miðhlutinn um mið-
haldir og síðasti hluti
bókarinnar ber yfir-
skriftina Nýöld en í
honum er fjallað um
tímabilið frá endur-
reisninni á 15. öld fram
að aldamótunum 1800.
Kaflinn um fomöld-
ina er skrifaður af
Áma Hermannsyni og
Jóni Ingvari Kjaran. I
honum er fjallað um
upphaf siðmenningar
og þróun mála í
Evrópu fram á 4. öld
e.Kr. Þrátt fyrir að
meginstefið í þessum
kafla sé stjórnmála-
sagan fær menningar-
sagan einnig töluvert
vægi, einkum í kaflan-
um um Grikki. Þar er til dæmis íjallað
um fomleifafundi, aðbúnað fólks,
heimspeki og listir. Þá er leitast við að
tengja atburði fortíðar við nútímann
eins og kemur til dæmis fram í um-
fjölluninni um lýðræði í Aþenu til
foma. í þessum hluta em einnig
nokkrir undirkaflar um þjóðir í öðr-
um heimshlutum, s.s. menningu Ind-
veija og Kínveija til foma. í kaflan-
um um miðaldir er sami háttur hafður
á í umfjöllun um önnur menningar-
svæði en Evrópu. Umfjöllun um önn-
ur lönd en Evrópu er ekld til staðar í
kaflanum um nýöldina nema í tengsl-
um við landaftindi Evrópubúa. ís-
lands- og mannkynssaga NB I er því
augljóslega Evrópusaga með stuttum
útúrdúmm. Þessir útúrdúrar verða
ósköp léttvægir í samanburði við um-
fjöllunina um vestræna menningu.
Þrátt fyrir að þeir kunni að vekja
áhuga og forvitni einhverra lesanda
þá gefur vægi þeirra til kynna að
sjálfsmynd okkar mótist fyrst og
fremst af sögu Evrópu og vestrænni
menningu en ekki þróun mannkyns
og menningar í heiminum öllum. Því
spyr maður sig hvort það sé ekki
kominn tími til að kalla þá sögu sem
fæst fyrst og fremst við sögu Evrópu
og vestrænnar menningar sínu rétta
nafni. Það væri þá nær að fræða nem-
endur um fjölbreytni annarra menn-
ingarheima í sérstöku riti þar sem
ekki væri gefið í skyn að þeir væru
eitthvað meira en skemmtilegir fróð-
leiksmolar og kynnu ef til vill að hafa
einhveija þýðingu fyrir líf okkar hér
ognú.
Kaflinn um miðaldir, sem skrifaður
er af Lýði Bjömssyni, er fyrst og
fremst stjómmálasaga og þar með
karlasaga, og ágætur sem slíkur.
Saga íslenskra stjómmála er tengd á
skemmtilegan hátt þróun stjómmála
í Evrópu. Einn helsti galli kaflans er
þó að konur era hafðar með upp á
punt eða til málamynda í sérstökum
undirkafla sem nær aðeins yfii’ tæp-
lega eina blaðsíðu. Umfjöllun af þessu
tagi er döpur áminning um hversu
sagan sem stofnun viðheldur ójafn-
réttinu með því að gefa í skyn að saga
kvenna sé aðeins útúrdúr hinnar mik-
ilvægu sögu, það er sögu valdamikilla
hvítra karlmanna af evrópskum upp-
rana. Saga kvenna ætti að vera jafn
sjálfsögð og saga karlmanna en ekki
höfð til skrauts.
Þá sakna ég þess að sjá ekki fleiri
dæmi sem vitna um fjölbreytni menn-
ingar á miðöldum, t.d. hefði verið
hægt að birta dæmi úr framheimild-
um eins og gert er í öðram köflum
bókarinnar. Einnig er athyglisvert áð
ekkert er fjallað um byggingarlist
miðalda en vilji menn stikla á stóra í
sögu breytinga sem hafa augljósa
þýðingu fyrir nútímamanninn væri
nærtækt að taka dæmi af framföram
á sviði verkfræði og arkitektúrs sem
áttu sér stað á miðöldum. Þá er lítið
fjallað um heimspeki eða bókmenntir
tímabilsins, ef frá era taldar Islend-
ingasögumar, og listasaga tímabUs-
ins fær ekki góða umfjöllun sem birt-
ist meðal annars í því að tvö af
höfuðverkum endurreisnarinnar í
Niðurlöndum era notuð í þessum
kafla tU þess að sýna daglegt líf á
miðöldum en það gefur óneitanlega
villandi mynd af tímabilinu. Ef þetta
dæmi er undanskUið má segja að
myndimar í bókinni séu mjög vel
valdar og á það við um alla kafla bók-
arinnar. Þeim er greinUega ætlað að
miðla ákveðnum fróðleik sem (h'aga
megi lærdóm af og þannig era þær
órjúfanlegur hluti af verkinu en ekki
aðeins hafðar með tU gamans eins og
stundum virðist vera raunin í bókum
af þessu tagi. Um myndaritstjóm sá
Alda Lóa Leifsdóttir.
I kaflanum um nýöld, sem skrifað-
ur er af Margréti Gunnarsdóttur, er
fjallað um ólíka hluta menningarinn-
ar og þróun mála á íslandi og í
Evrópu er þar tengd saman á
skemmtilegan hátt, t.d. í kaflanum
um siðaskipti og í kaflanum um
kaupauðgistefnu Evrópuríkja en inn í
hann fléttast einokunarverslun Dana
á Islandi. I þessum kafla er fjallað um
hluti sem áður hafa fengið litla athygli
í sögubókum sem gefnar hafa verið út
á íslandi en snerta grandvallarskiln-
ing okkar á samfélagi hvers tíma, eins
og t.d. tímahugtakið. Þá er listasagan
sett í stærra samhengi og tiltekin
dæmi um það hvemig unnt er að nota
einstök listaverk til að öðlast skilning
á ákveðnum þjóðfélögum. Aðrar
heimildir era dregnar inn í umræð-
una og sem dæmi má nefna að sér-
stakur kafli er um manntalið sem tek-
ið var á íslandi árið 1703. Lögð er
áhersla á að fortíðin sé flókið við-
fangsefni og verði ekki skýrð á ein-
faldan hátt eins og kemur meðal ann-
ars fram í umfjöllun um
iðnbyltinguna. I þessum kafla er leit-
ast við að fjalla um menningu og
stjómmál tímabilsins jöfnum höndum
um leið og lögð er áhersla á fjöl-
breytni samfélagsins og heimildanna
sem um það vitna. Þannig segir til að
mynda í kafla um daglegt h'f á nýöld:
„Félagssaga hefur notið vaxandi vin-
sælda síðustu áratugina. Sjónum er
þá frekar beint að sögu kvenna,
bama, fjölskyldunnar, daglegum
venjum og hugarheimi alþýðufólks en
stjómmálum og valdakerfi einstakra
ríkja.... En með þvi að beina sjónum
að „smærri“ viðfangsefnum má
greina margt nýtt í samfélagsgerð-
inni sem ekki hefði verið hægt að
greina með hefðbundinni sagnfræði
stóratburðanna“ (219). Þetta viðhorf
endurspeglast hvarvetna í efnistök-
um nýaldarkaflans.
Því miður verður hið sama ekki
sagt um bókina í heild og svo virðist
sem höfundar hennar hafi ekki allir
lagt upp með sömu markmið við ritun
hennar. Á köflum er bókin mjög hefð-
bundin og bætir fáu við þá stað-
reyndaþekkingu sem nemendur eiga
að hafa tileinkað sér í grannskólun-
um. Annars staðar vottar fyrir nýj-
ungum sem gefa jafnvel fyrirheit um
að með þessari bók sé stigið skref í átt
frá þeirri hugmynd að mannkynssag-
an sé fyrst og fremst upptalning á
ákveðnum staðreyndum er varða at-
hafnir evrópskra karlmanna á sviði
stjómmála og allt annað sé skraut
sem hvorki sé nauðsynlegt að læra ut-
an að né hugsa um á gagnrýninn hátt.
Sigrún Sigurðardóttir
Umræðufundir
um leikhús
í VETUR verður staðið fyrir
reglulegum umræðufundum um
leikhús í Borgarleikhúsinu. Til-
gangurinn er að skapa vits-
munalega umræðu um leiklist
og skýra stöðu leikhússins á Is-
landi í dag.
„Leiklistarumræða á Islandi
hefur að unfanförnu verið mjög
lituð af deilum um eignarhald á
stjörnum, slagnum um áhorf-
endur og persónulegum væring-
um. I þessari einkennilegu,
gagnslitlu og oft illskeyttu um-
ræðu er eins og leikhúsið hafi
glatað tilgangi sínum og um leið
hefur lengi gleymst að ræða
þær spurningar sem mestu máli
skipta: Til hvers er leikhúsið?
Hefur það einhverju hlutverki
að gegna í samfélaginu? Hver
eru markmið þess? Hverjar eru
skyldur þess?“ segir í fréttatil-
kynningu.
Fyrsti fundurinn verður í
kvöld þriðjudagskvöldið 10.
október kl. 20 og ber hann yfir-
skriftina „Leikhús, til hvers?“
Hann er hugsaður sem stökk-
pallur inn í fyrrnefnda umræðu.
Þar verður tekið fyrir hvort
leikhúsið eigi eitthvert erindi í
nútímasamfélagi og velt upp
hvort leiklistarkennsla og leik-
hús styrkt af almannafé eigi sér
lengur nokkurn tilverurétt. Hef-
ur leikhúsið einhverju hlutverki
að gegna í samfélaginu lengur?
Hefur það nokkurn tímann haft
einhverju hlutverki að gegna?
Frummælendur eru:
Ragnheiður Skúladóttir,
deildarstjóri leiklistardeildar
Listaháskólans, Guðjón Peder-
sen, leikhússtjóri í Borgarleik-
húsinu, og Hallgrímur Helga-
son, rithöfundur. Aðgangseyrir
er 500 kr.
á gjafaöskjum með matar- og kaffi-
stelli fyrir einn.
Antique Lace Platinum Lace
Crown Jewel Crown Jewel platinum
Gothic Gold Gothic platinum
Silver Shell Golden Shell
Bæjarlind 1-3. Kópavogi, simi 544 40 44
Gerið góð kaup!