Morgunblaðið - 31.10.2000, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 31. OKTÓBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Drykkfelldur,
einhleypur og
kvensamur
Norðmenn hafa lengi átt góða reyfara-
höfunda, að mati Arnar Ólafssonar sem tel-
____ur að ekki sé ómaksins vert að_
tala til almennings um hversdagslegt
umhverfí hans og gæða það lífí.
NORÐMENN hafa lengi átt góða
reyfarahöfunda. Og það er ekki lítils
virði að tala til almennings um
hversdagslegt umhveríi hans, gæða
það lífí og lit og gera það dularfullt.
Ég minnist sérstaklega Bemhard
Borge sem fyrir miðja 20. öld og síð-
ar skrifaði
áhrifamikla reyf-
ara. Hann tók
umhverfi sem
kunnuglegt var
lesendum úr
bókmenntum,
myrka skóga
með tjöm og
gömlum sumar-
bústað, gamalt
einbýlishús skip-
stjóra á vestur-
ströndinni, o.fl.
þ.h., lýsti þessu
myndrænt, svo
þmngið varð
óhugnaði og
spennu, og lét síð-
an einhvern með-
aljón upplýsa gát-
una. Og það vom
jafnan sálfræði-
legar gátur, frek-
ar en að venjuleg
ágirnd eða kapp réði atburðarásinni,
af því varð þetta þeim mun sér-
kennilegra og óhugnanlegra. Svip-
aðar slóðir fór Gerd Nyquist, þó er
umhverfið öllu hversdagslegra hjá
henni. Frægust núlifandi höfunda er
lfldega dómsmálaráðherrann fyrr-
verandi, Anne Holt. En mér fmnst
aðrir mun betri, bæði Kim Smáge og
svo Kolbjorn Hauge, sem skrifar á
nýnorsku um glæpi dreifbýlisbúa.
Anne Holt heldur sig aðallega við
höfuðborgina, það sem ég hefi séð,
en Gunnar Staalesen við Bergen.
Hann fylgir meira gömlu banda-
rísku hefðinni, í stfl stórmeistarans
Raymond Chandler.
Nýr höfundur
Jan Mehlum heitir hálfsextugur
lýðháskólakennari í Vestfold, sem
liggur vestan við Óslóarfjörð. Ný-
lega birtist þriðji reyfari hans, en sá
fyrsti, Gullnir tímar, birtist 1996.
Hann hlaut norsku reyfaraverðlaun-
in fyrir Kaldar hendur, sem birtist í
fyrra. Þessar tvær hafa þar að auki
verið gefnar út'í Þýskalandi.
Nýlega birtist svo þriðji reyfari
Mehlum. Sú bók heitir Hin kinnin,
með augljósri tilvísun í boðskap
Jesú um fyrirgefningu. Ekki svo að
skilja, að bókin sé neitt kristileg, en
titillinn er mikilvæg vísbending
samt. Sagan gerist í Tönsberg, fæð-
ingarbæ höfundar. Söguhetjan er
miðaldra lögmaður, sem leiðist til að
upplýsa afbrot. Samkvæmt gróinni
reyfarahefð er hann drykkfelldur,
einhleypur og kvensamur. En hann
aðlagast nútímalegri tísku með að
vera fráskilinn, annast unglingsdótt-
ur sína aðra hvora helgi, og umfram
allt, hann fer vart út úr húsi án þess
að dragnast með risavaxinn St.
Bernharðshund. Það ætti nú að
höfða til Norðurlandabúa! Mikilvæg
aukapersóna er vinur hans sem
starfar hjá lögreglunni, en fer ekki
eftir hefðum og forskriftum þar. Það
er alveg samkvæmt hefðum og for-
skriftum reyfara, eins og allir les-
endur þeirra (og sjónvarpsáhorfend-
ur) kannast við.
Sagan hefst á því að virtur yfir-
læknir á miðjum aldri hefur horfið,
skýringalaust, en látið eftir sig
passa og greiðslukort, hvað þá ann-
að. Kona hans biður okkar mann um
að leita hans, og það er svolítið erf-
itt, því hún hafði verið ástkona hans
fyrir löngu, en yfirgefið hann fyrir
lækninn. En okkar maður fer að
rannsaka, og þá kemur á daginn, að
fleiri hafa horfið á ámóta dularfullan
hátt frá þessum stóra smábæ. Ein-
hleypur kennari, sem var með allan
hugann við fljúgandi furðuhluti,
unglingspiltur á leið í skóla, blaða-
maður sem skrapp út á bensínstöð
eftir rettum, lögreglumaður sem átti
von á bami. Fátt er sameiginlegt
þessum mönnum, nema það að þeir
sem til þeirra þekkja taka þvert fyr-
ir að um sjálfsmorð geti verið að
ræða. Piltinum þótti svo vænt um
hundinn sinn, lækninum svo vænt
um sjálfan sig, blaðamaðurinn var
svo lífhræddur o.s.frv. En væri nú
raðmorðingi ábyrgur fyrir þessum
mannshvörfum, hvað í ósköpunum
gæti hann þá gert af 5-6 líkum?
Kímni
Rannsóknir lögmannsins leiða
hann nú á mikla glapstigu, til Berl-
ínar og Malaga m.a. Og í bland við
alvöru er mikil kímni í þessari frá-
sögn, t.d. þegar söguhetjan ræður
tvær aldraðar ömmur sem aðstoðar-
menn sína, og þær eru miklu ráða-
betri en hann hafði grunað, rota loks
illræðismann, sem var að kyrkja
söguhetjuna. Persónurnar eru auð-
vitað yfirborðslegar, svo sem vant er
í skemmtisögum. En þær eru þó
með persónulegum sérkennum, sem
birtast ekki síst í ýmiskonar norsk-
um mállýskum. Lesendur fá fjöl-
skrúðuga mynd af Norðmönnum nú-
tímans við ýmsar aðstæður, hér
skiptast á hefðbundið og nýtísku-
legt, auðlegð, tíska og örvænting lít-
ilmagna. Aðstæðurnar eru trúverð-
ugar, svo litríkar og fjölskrúðugar
sem þær eru, og flækjan vel spunn-
in. Er óhætt að mæla með þessari
bók við reyfaralesendur sem til-
breyting frá því sem algengast er í
búðum heima.
Bókmenntaverk
Fyrir löngu hafa metnaðarfullir
höfundar skáldverka af öðru tagi
séð möguleikana sem felast í vin-
sældum reyfaraformsins. Þar á
meðal er óystein Lonn sem fékk
bókmenntaverðlaun Norðurlandar-
áðs fyrir fáeinum árum. 1991 kom
skáldsaga hans, Fimmta mál Tóm-
asar Ribe. Hún segir frá svonefnd-
um lögreglumanni sem hefur upp-
lýst fjórar morðárásir á dómara, og
á nú að kanna morðárás á lækni,
hálfbróður sinn. Þetta leiðir hann
frá Ósló til heimasveitar hans, sem
hann vildi aldrei endurlíta. Töluvert
er um óskýrð atvik, jafnvel dularfull,
og sögunni lýkur dramatískt - án
þess þó að málið sé upplýst, og í
rauninni er Lonn bara að leika sér
að reyfaravæntingum lesenda til að
draga athygli þeiiTa að lífi persón-
anna, sem vissulega er dæmigert, en
verður sérstætt.
Annar prýðishöfundur norskur er
Jan Kjærstad, og hann hefur einnig
notað reyfaraformið í mjög mynd-
rænum frásögum, þar sem þó er vik-
ið frá reyfarahefð í afgerandi atrið-
um, málin eru ekki upplýst, af því að
annað reynist mikilvægara, en hvað
það er, er ekki auðvelt að umorða.
Það er einskonar tilfinning fyrir líf-
inu, sem hann setur fram í heillandi
skáldsögum.
Jan
Mehlum
Jan
Kjærstad
Karlar og konur
RÚNAR Helgi Vignis-
son hefur nú sent frá
sér annað smásagna-
safn sitt, í allri sinni
nekt, en hann hefur
áður skrifað þrjár
skáldsögur og þýtt
fleiri eftir kunna rit-
höfunda samtímans.
Smásögurnar nýju
snúast um samskipti
kynjanna og skyggnst
er inn í þann hluta
samskiptanna sem
telja má náinn. Inn í
prívatherbergin sem
rúma sjaldnast fleiri
en tvo í einu. Kona
og maður að kynnast
á baðströnd. Maður sem upp-
götvar framhjáld konu sinnar
þegar síminn hringir yfir fínum
málsverði. Par sem á von á barni
og þarf að ganga frá sérstöku
máli. Ekkill með kynhvöt. Og þá
er fátt upptalið af efni sagnanna.
Fáu er hlíft og lítið er falið. Áður
en lengra er haldið er höfund-
urinn spurður um stöðu smásög-
unnar í dag. „Þegar ég bjó úti á
landi lenti ég iðulega í trúboðs-
stellingum fyrir hönd landsbyggð-
arinnar og það sama gerist þegar
út kemur smásagnasafn eftir mig.
Það segir manni kannski að smá-
sagan eigi jafn erfitt uppdráttar á
íslandi og landsbyggðin. Öll vötn
virðast renna til skáldsögunnar
en ég læt mér ekki segjast. Vegna
þess að smásagan er mjög merki-
legt form, hnitmiðað og áhrifa-
ríkt. Einhvern tíma las ég að fólk
læsi smásögur hlutfallslega hæg-
ar en skáldsögur sem þýðir að
lesandinn er einbeittari við Iestur-
inn, nokkuð sem höfundur hlýtur
að sækjast eftir. Þess vegna hent-
ar smásagan vel þegar persónur
eru í tilfinningalegu návígi eins
og í þessari bók. Að sumu Ieyti er
smásagan skyld kvikmyndinni og
beggja má njóta í einni striklotu,
einni setu.“ Þú byggir sögurnar
mikið upp á samtölum? „Samtöl
skipa alltaf mciri og meiri sess í
verkum mínum. Eg vil láta fara
lítið fyrir sögumanninum, nema
um fyrstu persónu frásögn sé að
ræða, kýs frekar að persónurnar
kynni sig sjálfar í gegnum samtöl
og athafnir. Mér hefur alltaf
fundist svo gaman að hlusta á
fólk tala saman.
Þetta gætu líka verið
áhrif frá kvikmynd-
um. Eða sauma-
klúbbunum hjá
mömmu i gamla
daga.“ Sögurnar þín-
ar eru erótískar.
„Já, finnst þér það?
Ég lagði upp með
þann vanda sem fylg-
ir eðli okkar og ást-
um, hitt er meira
óvart. Ég vildi freista
þess að komast að
kviku mannlífsins
eins og það birtist í
samskiptum kynjanna
og var staðráðinn í
þvi að lita ekki undan. Sumar
sögurnar gengu á ýmsan hátt
mjög nærri mér sem siðmenntuð-
um manni og tilfinningaveru. Það
má segja að ég hafi skrifað þessa
bók af líkama og sál.“ Hver er
staða karlmennskunnar í dag?
„Þó að ég kenni karlmennsku
minnar á hverjum degi Iit ekki á
mig sem dæmigerðan karlmann.
Því er kannski ekki rétt að spyrja
mig. Ég hef lengi unnið heima og
verið heimavinnandi á meðan
konan min vinnur utan heimilis-
ins. Á timabili þótti mér sem
kvennasamtök gætu einna helst
gætt hagsmuna minna en komst
að því að þótt ég væri nánast orð-
inn kona, eða lesbía, hvað stöðu
mina varðaði, þá virtust þau ekki
hafa neinar lausnir fyrir mig. Þá
hætti ég um tíma að lesa Veru.
Ég var orðinn ringlaður varðandi
eðli mitt og stöðu í samfélaginu
sem heimavinnandi karlmaður,
gat ekki lesið Veru en gramdist
óheyrilega þegar mér þóttu kyn-
bræður mínir úti í fyrirtækjunum
ekki koma nógu vel fram við kon-
una mína. Þá langaði mig í stríð
en fann ekki vopnin. Síðan farið
var að taka bæði kynin inn í um-
ræðuna hefur mér þó liðið ögn
skár með þetta, enda æskilegt að
pláss sé fyrir manneðlið allt í
samfélaginu." Hefurðu orðið fyrir
áhrifum af því hvernig skáldkon-
ur skrifa um samskipti kynjanna?
„Ég er mikill áhugamaður um
skrif þeirra. Undanfarin tíu ár
hef ég líka oft óskað mér þess að
ég væri kvenkyns höfundur, með-
al annars vegna þess að meira
mark virðist vera tekið á konum
þegar þær skrifa um þetta efni.
Þegar kona skrifar um kynlíf,
jafnvel á grófan hátt, þá hefur
hún meira frelsi en karl og iðu-
lega er litið á slík skrif sem rann-
sókn á kveneðlinu. Ef karlmaður
gengur jafn langt í skrifum sínum
eru þau gjarnan stimpluð sem
klám, þess vegna öfuguggaháttur.
Ég kýs að bjóða þessum hugsun-
arhætti birginn, enda held ég að
karlmenn hafi mikla þörf fyrir að
fást við samskipti sín við hitt kyn-
ið á sínuin forsendum. Þeir svífa í
lausu lofti nú á dögum, vita ekki
hver réttur þeirra er gagnvart
kvenfólki eða hvort þeir hafi ein-
hvern rétt, hvort þeir eigi að vera
harðir eða mjúkir. Karlmennirnir
í bókinni eru oft ansi ráðvilltir og
fara stundum halloka eins og
maðurinn sem býðst til að hjálpa
konunni sinni yfir læk, riddaraleg
tilraun sem fær sneypulegan endi.
Sem hcimavinnandi karlmaður
nýt ég þess að geta skoðað hlut-
verk kynjanna frá sjónarhornum
sem stæðu mér ekki opin ef ég
færi alltaf út á morgnana og
kæmi heim seint á kvöldin. Því
sögurnar í bókinni fjalla jafn mik-
ið um konur sem karla.
ú norska hélt áfram að tala
í eyra hans. Það var eitt-
hvað í raddblæ hennar
sem gerði hann órólegan.
Ég vildi bara segja þér að konan
þín er í því að draga gifta menn á
tálar þegar hún er á ráðstefnum.
Hvað veist þú um það? spurði hann
kuldalegri röddu. Ég veit það
vegna þess að hún var með mann-
inum mínum. Var hún hvað? Hún
dró manninn minn á tálar. Föður
þriggja ungra barna sem þurfa á
honum að halda. Sagði að maður-
inn sinn væri svo... Hún hikaði og á
meðan gaut hann augunum á konu
sína sem virtist enn lifa sig inn í
tónlistina og dansinn. Það þarf tvo
til, heyrði hann sjálfan sig segja.
Rétt er það, sagði sú norska, en
svona nokkuð gerist ekki nema
báðir aðilar séu samþykkir. Ég
vildi bara láta þig vita. Og sagði
hvað um manninn sinn? Eg ætti
auðvitað ekki að segja þér þetta,
en hún sagði víst að maðurinn sinn
væri svo óáhugaverður.
(úrl allri sinni nekt.)
Rúnar Helgi
Vignisson
Listasafn Islands
Ráðin deildarstjóri
MARGRÉT Elísabet Ól-
afsdóttir hefur verið ráðin
deildarstjóri listaverka- og
sýningardeildar Listasafns
Islands.
Margrét Elísabet Ólafs-
dóttir tók stúdentspróf
1985, lauk DEUG-gráðu í
listmiðlun frá Sorbonne-
háskóla 1994 en hafði áður
verið einn vetur í myndlist
við sama skóla. Hún lauk
rét Elísa-
Dlafsdóttir
LICENCE-prófi í fagur-
fræði með áherslu á mynd-
list frá Sorbonne-háskóla
1995. Masters-prófi í sömu
grein frá sama skóla 1997
og DEA prófi - fyrri hluta
doktorsprófs - einnig frá
sama skóla 1999 í fagur-
fræði með áherslu á mynd-
list.
Umsækjendur um starfið
voru 14.
Njrjar bækur
• Skáldsagan Haustgríma. er eft-
ir Idunni Steinsdóttur.
Þetta er fyrsta skáldsaga höf-
undar fyrir fullorðna og hér leitar
hún á fornar
slóðir, allt aftur
til víkingaaldar.
I kynningu
forlagsins segir:
„Fáeinar línur
úr fornum sög-
um verða Iðunni
Steinsdóttur
uppspretta að
áhrifamiklu
skáldverki,
miskunnarlausri fjölskyldusögu
um baráttu mæðra, feðra, dætra
og sona í vægðarlausri veröld
átaka og andstæðna - veröld allra
tíma. Haustgríma er ekki saga um
glæstar hetjur sem ríða um héruð,
heldur um framtíðarhallir sem
hrynja til grunna á einu andartaki
- og sterkar tilfinningar. Mikil ör-
lög eru stundum fólgin í fáum orð-
um.“
Iðunn Steinsdóttir hefur áður
sent frá sér fjölda barna- og ungl-
ingabóka, auk leikrita og annarra
verka.
Hún hefur hlotið fyrir_þau ýms-
ar viðurkenningar, m.a. Islensku
barnabókaverðlaunin árið 1991 og
Heiðurslaun Bókasafnssjóðs höf-
unda árið 2000.
Útgei'andi er Iðunn. Bókin er
147 bls., prentuð í Prentsmiðjunni
Odda hí’. Leiðbeinandi verð: 3.980
krónur.
Islenskar
kóraraddir
í Svíþjóð
NU ER í undirbúningi kóramóts ís-
lenskra kóra erlendis, sem haldið
verður í Lundi í Svíþjóð 31. mars á
næsta ári. Á undanfömum árum hef-
ur íslenskt kórastarf erlendis verið í
blóma, að sögn Sveins Vilhjálmsson-
ar í Lundi. „Kórarnir hafa útvegað
sér fagmenn sem kórstjóra og bætt
æfingaaðstaða og reglulegur æfinga-
tími hefur eflt kórastarfið til muna.
Kórarnir taka þátt í safnaðarstarfi
og halda eigin tónleika auk þess sem
þeir koma fram á skemmtunum Is-
lendinga. Þetta öfluga kórastarf hef-
ur verið mikil landkynning enda
flytja kórarnir mestmegnis íslenska
tónlist," segir Sveinn.
Samstarf kóranna hófst fyrh- áttá
árum með sameiginlegum tónleikum
íslensku kóranna í Lundi og Gauta-
borg, en síðan hafa árlega verið hald-
in kóramót pg sífellt fleiri kórar bæst
í hópinn. Á síðasta kóramóti, sem
haldið var í Ósló, tóku sjö kórar þátt,
en vegna vaxandi umfangs kóramót-
anna hefur verið ákveðið að halda
þau framvegis annað hvert ár.
Nú er röðin komin að íslenska
kórnum í Lundi að halda næsta kóra-
mót. Undirbúningur er þegar í full-
um gangi en þeir sem vilja afla sér
frekari upplýsinga um kóramótið og
starf kóranna geta haft samband við
Svein Vilhjálmsson, netfang:
sveinn.vilhjalmsson@swipnet.se.
Iðunn
Steinsdðttir