Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1954, Blaðsíða 20

24
sé þar um að saka að einhverju leyti. En sannleikurinn er sá, að
byggð gat myndazt hér á 10. öld og haldizt í hundruð ára og þó verið
komin í auðn mannsöldrum fyrir svartadauða.
Að gefnu tilefni má ætla, að það ákvæði hafi verið sett í kristinrétt
hinn forna, frá um 1123, að kirkju sé rétt að flytja, ef „héruð eyði úr
afdölum eða útströndum“. Vér vitum t. d., að ægilegt eldgos varð úr
Heklu um 20 árum fyrr en þetta er ritað, og telja jarðfræðingar, að
íslenzk mold muni enn geyma glöggar og átakanlegar minjar þess.
Eitt er þó með vissu vitað: Nokkur hundruð jarða víðs vegar um
landið hafa verið í ábúð allt frá landnámstíð og til vorra daga. Þann
fróðleik eigum vér að þakka fyrst og fremst þeim mönnum, sem skráðu
Landnámu. Þrettándu aldar rit vor, fornsögurnar, Sturlunga og fá
önnur, bæta og nokkru við þarna. Samt sem áður vitum vér næsta
lítið um aldur og uppruna alls þorra þeirra jarða, sem enn eru í ábúð,
eða hafa verið til skamms tíma. Að vísu er fjölmargra þeirra, og lík-
lega langflestra lögbýla, getið fyrr eða síðar í bréfum og skjölum fyrri
alda, allt frá þrettándu öld og fram um 1700, en af atvikum einum,
er veita oss enga fræðslu um upphaf þeirra né aldur. Hjáleigujarða
og annarra smærri býla mun fæstra getið fyrr en við Jarðabókar-
gerðina. En þar sem vér vitum, að ýmsar jarðir hafa verið í byggð allt
frá landnámstíð, ættum vér að hafa leyfi til að álykta, að svo muni
einnig vera um margar aðrar, þó að skjallegar heimildir skorti fyrir
því.
Ari fróði hefir það eftir ,,spökum“ mönnum, ,,að á 60 vetrum yrði
ísland albyggt, svo að eigi yrði meira síðan“. Vefengt hefir verið, að
þetta megi skilja svo, að landsmönnum hafi ekkert fjölgað, né byggð-
um býlum, eftir lok landnámsaldar og til daga Ara, enda er það næsta
ólíklegt og óeðlilegt, eins og á stóð. Líklegra er, að þarna sé átt við
það eitt, að eftir 60 ár hafi þegar verið lokið við að festa byggð um
öll útnes og afdali og allt þar á milli, þannig að ekkert svæði lands-
ins, sem á annað borð var byggilegt, væri ónumið þá. En byggðin
hefir efalaust verið gisin og fólkinu átt eftir að fjölga. Það hefir hlotið
að taka alllangan tíma að kljúfa hin stærri landnám niður í hæfilega
stórar bújarðir. Hefir væntanlega skort þar til fyrst lengi vel fólk,
skipulag og vilja þess, sem landið átti. En þróunin hefir samt orðið í
þessa átt. Og þar kom, að ísland mátti teljast fullsetið. Hvenær það
hefir orðið, vitum vér nú ekki. En tala þeirra manna, sem þingfarar-
kaupi áttu að svara í lok 11. aldar, miðað við skattgjaldendur í upp-
hafi 14. aldar, vísar til, að búandi mönnum hafi eigi fjölgað hér,
á þessu tímabili, að óbreyttum efnahag manna.