Dagur - 04.09.1993, Blaðsíða 18

18 - DAGUR - Laugardagur 4. september 1993
Kvikmyndir
hinn 27. júní 1903 voru í fyrsta skiptið sýndar lifandi myndir á Islandi
Skal hér fjallað eilítið um
þessar fyrstu kvikmynda-
sýningar á Islandi og stiklað á
stakstcinum í bíósögu
Akureyrar.
Ég hef stundum verið spurður
að því hvenær Islendingar byrjuðu
að horfa á bíó. Svarið hefur alltaf
verið heldur í skötulíki og meira
til að breiða yfir fákunnáttu mína
en annað. A endanum hefur það
farið svo að ég hef verið veginn
og léttvægur fundinn. Það er því
fyllilega tímabært aó ég rcki af
mér slyðruorðið og reyni örlítið til
aó hækka greindarvísitölu mína,
að minnsta kosti í augum þeirra
hvítu hrafna er þetta lesa.
Þegar ég settist niður að afla
svara varó mér fljótlega ljóst aó á
Akureyri byrjaöi þetta bíófargan
allt saman. Það var eftir miðjan
júní árið 1903 að tveir Norömenn
stigu á land í kaupstaðnum. Þeir
höfóu meóferðis allmikinn
farangur og greinilegt að þeir voru
ekki eingöngu komnir til að kíkja
á undarlega mörlanda og virða
fyrir sér afbrigöileg náttúruundur.
Norðmennirnir, Femander og
Halseth, hafa ef til vill átt einhver
ítök í stúkureglu bæjarins, að
minnsta kosti fengu þeir að setja
upp leyndardómsfullar vélar í
nýreistu húsi Goodtemplara á
Barðsnefi.
Því verður að skjóta hér inn að
þetta hús stóð þar sem hátimbrað
leikhús Akureyringa er nú en það
var einnig byggt af stúkumönnum
örfáum árum síðar en þeir atburðir
uróu er hér greinir frá. Eldra húsið
hafði þá verið tekið niður og mig
rámar í að hafa séð einhversstaðar
á prenti að þaó hafi verió flutt
niður á Oddeyri (Arnfinnur
bíóstjóri Borgarbíós segir mér að
hann hafi séð ljósmynd af þessu
húsi sem ég er nú að reyna aó
finna). En þetta var svolítill
hlykkur á bænina.
Ekki höfðu Norðmennirnir fyrr
sett upp tæki sín og tól en þeir
auglýstu; „I fyrsta sinn á Islandi.
Agætar sýningar meó The Royal
Biokosmograph Edisons lifandi
ljósmyndir."
„Aldrei skemmt sér
betur á æfinni“
í blaðinu Norðurlandi var vakin
sérstök athygli á þessum
sýningum. Sagt var aö þær heföu
slegið í gegn í Finnlandi, Svíþjóð
og Noregi og að „fullorðið fólk
sitji hugfangið eins og börn af
fegurðinni og ráði sér þess á milli
ekki fyrir hlátri." Og seinna í
pistlinum útskýrir greinar-
höfundur hvernig standi á þessum
mikla áhrifamætti Edisons lifandi
ljósmynda: „Einkum verða
myndirnar hugnæmar fyrir það, að
hreyfingarnar sjást, alveg eins og
þær eru í lífinu.“
Og Akureyringar urðu svo
sannarlega ekki fyrir vonbrigðum,
og Norðmenninrir raunar ekki
heldur því að bæjarbúar
fjölmenntu til þeirra og fylltu
húsið hvað eftir annað. Athugum
hvernig fyrsti kvikmyndaskríbent-
inn á íslandi skrifaði um fyrstu
kvikmyndasýningarnar hérlendis.
Blaðið Noröurland 4. júlí 1903:
„Myndasýningarnar“
„Þær urðu ekki nein vonbrigði.
Þeir herra Femander og Halseth
urðu að sýna myndimar þrisvar á
sunnudaginn og tvisvar á
mánudag og þriðjudag. Með öðru
móti [var] ekki unnt að fullnægja
eftirspuminni. Þrátt fyrir loftleysi
og feikihita - þar sem loka varð
gluggum og dyrum til þess að
gera aldimmt inni - sat þar
húsfyllir í hvert sinn og skemmti
sér hið besta. Ymsir tóku þaó
jafnvel fram, að betur hefðu þeir
ekki skemmt sér á æfi sinni.“
Af hverju stofnar
enginn ungur maður
hér til sýninga?
Við skulum nú bregóa okkur
suður fyrir heiðar því að þangaö
héldu þeir Fernander og Halseth
frá Akureyri. Kvikmyndasýningar
þeirra í Reykjavík fóru fram í
Iðnaðarmannahúsinu og var
aðsóknin engu minni en á
Akureyri. Fólki fannst þetta
allnýstárlegt enda aldrei áður séð
neitt þessu líkt. I Þjóðólfi var þó
tekið fram að ekki væri tæknin við
lifandi myndirnar gallalaus en
sumar myndanna væru engu að
síður allgóðar „t. d. úr
Búastríðinu, úr dýragarðinum í
Lundúnum, mynd af snjókasti,
mynd frá baðstofnun í Mílano,
riddaraliðssýning o. fl„ en meiri
hlutinn eru gamanmyndir
nokkurskonar, til skemmtunar
„fyrir fólkið““: skrifaði blaðið og
umkringdi „fyrir fólkið“ með
gæsalöppum, kannski í svipuðum
tilgangi og við tölum stundum um
„Hollywoodframleiöslu“ með
töluverðri fyrirlitningu. En þessar
gamanmyndir náóu til áhorfenda:
„Og hlæja menn dátt að þeim“:
sagði Þjóðólfur eftir að hafa fitjað
upp á trýnið með viðeigandi
gæsalappanotkun.
Ekki er mér fullljóst hvað
gerðist næstu árin í kvikmyndalífi
landsmanna en í ágúst 1905 getur
Norðurland þess að lifandi myndir
„hafi verió sýndar hér þrem
sinnum í þessari viku af norskum
manni frá Flekkebjærg og hefir
þótt góð skemmtun af.“ Og í
niðurlaginu sagði: „Myndir verða
aftur sýndar í næstu viku.“
Arió eftir flytur Norðri á
Akureyri þá frétt að lifandi
myndir séu stööugt sýndar í
Reykjavík og standi tvö félög í
harðvítugri samkeppni um
áhorfendur. Er greinilegt að
blaðinu finnst mikill
framfarabragur af þessu og vill að
Akureyringar fái að njóta lifandi
mynda á sama hátt og
Reykvíkingar. „Undarlegt má það
heita að engum ungum manni hér
skuli hafa komió til hugar að
stofna til samtaka í því skyni.“
„Efnislítil mynd og
mjög fánýt“
Enn verð ég að y viðurkenna
fákunnáttu mína. Ég veit að
einhver stóðst ekki áfrýjunarorð
blaðsins til lengdar og í húsinu
númer þrjú við Strandgötu (það er
nú horfið) fæddist bíó. Hvenær
veit ég ekki en líklega hefur
eigandi hússins, Anton Jónsson
timburmeistari, staðið fyrir
sýningum. Seinna meir var þetta
hús kallað Gamla bíó manna á
millum og varð um síðir hluti af
höfuðstöðvum Bifreiðastöðvar
Akureyrar, BSA, og Kristjáns
Kristjánssonar en hann átti eftir að
efnast vel í seinna stríði á
leigubílum sínum.
Ég hef fátt að segja um
kvikmyndasýningar í Strandgötu
3. Einstaka sinnum birtust örstuttir
fréttapistlar um hvað væri á hvíta
tjaldinu. I Degi mátti síóla árs
1922 lesa þennan dóm um það
sem þá var í bíó: „Þar eru nú
sýndar þessar myndir: En
Aftenscene sem má teljast
efnismikil mynd og góð, en ekki
laus við hryðjuverk og
Leikhúsmærin, sem er efnislítil
mynd og mjög fánýt.“
Arió eftir þessa afdráttarlausu
og stuttorðu kvikmyndarýni
gerðist það að nokkrir
einstaklingar réðust í að byggja
sérstakt bíóhús í kaupstaðnum.
Fyrir því stóðu Hallgrímur
Kristjánsson, Ragnar Olafsson og
fleiri. Það var vígt í byrjun júní
1923 að vióstöddum öllum helstu
forkólfum bæjarins. Læknirinn,
Valdemar Steffensen, flutti við
það tækifæri erindi um
kvikmyndir og að lokinni sýningu
myndarinnar „Litla stúlkan hans“
söng Geysir nokkur lög.
Ollum kom saman um að mikil
bæjarprýði væri að þessu fyrsta
sérbyggóa kvikmyndahúsi
Akureyrar. Þaö þótti ákaflega
veglegt, rúmgott og með hinu
nýtískulegasta sniði sem kom
meðal annars fram í því að
rafmagnsloftræsting var í húsinu
„sem stöðugt endurnýjar loftið“:
skrifaði hrifinn fréttamaður
Islendings.
A ljósmyndum má sjá að nafn
hússins, Akureyrar-Bíó, hefur
verið málað stórum stöfum á þak
þess (gaman væri nú að vita hvort
það var í rauðum lit eða
einhverjum öðrum?). Langt er
síðan einhver málarinn hefur
málað yfir þessa stafi og nú
þekkjum vió þetta hús undir
nafninu Dynheimar.
Einhverja samkeppni hefur
Akureyrar-bíó ef til vill fengiö
næstu árin en af henni fer þó
heldur litlum sögum. Það veróur
heldur ekki til að einfalda málið
aö bíóió virðist stundum hafa
verið kallað Nýja Bíó. Til dæmis
hefur fréttaritari Islendings
ómögulega getað gert upp við sig
hvort nafnið hann átti að nota
þegar hann aóeins tveimur og
hálfum mánuöi eftir opnun bíósins
skammaði stjórnendur þess fyrir
aó sýna ekki Tvífarann, er byggði
á sögunni um Dr. Jekyll og Mr.
Hyde, oftar en einu sinni. I
skammarræóunni er bíóið kallað
til skiptis Nýja Bíó og Akureyrar-
Bíó. Og stundum var það bara
kallað Bíó. í Degi 6. ágúst 1925
gat að lesa eftirfarandi
tilkynningu:
„Bíó hefir gert þá breytingu á
sýningum að hér eftir verða
sýningar á fimmtudagskvöldum til
viðbótar viö hin fyrri
sýningarkvöld. Verða nú sýndar
tvær myndir vikulega og í tvö
skifti hvor; önnur á laugardags- og
sunnudagskvöldum, hin á
miðvikudags- og fimmtudags-
kvöldum."
Að því kom þó að Akureyrar-
Bíó fékk keppinaut og tók sá upp
nafnið sem stundum hafói verið
þvælt á eldra bíóió, nefnilega
Nýja Bíó. Starfsemi þess hefur
líklega byrjað í bindindisheimilinu
Skjaldborg en það höfðu
góðtemplarar og Ungmennafélag
Akureyrar reist árió 1925. Gamla
Skjaldborgarhúsið þekkjum vió nú
í nýrri og glæstri mynd undir
nafninu Hótel Oðal.
Þegar kom fram á árió 1929
varð augljóst að frammámenn
Nýja Bíós hugsuðu stórt. Þeir
vildu byggja sérhannað bíóhús og
um haustið auglýstu þeir að
sýningar myndu falla niður í
Skjaldborg rétt á meðan þeir væru
að koma sýningarvélunum yfir í
nýja bíóhúsið sem þá var risið á
uppfyllingunni í Oddeyrarbót eins
og Akureyringar þriója
áratugarins kölluðu Hofsbótina
(sem sumir vilja reyndar aðeins
nefna Bótina). Verkamaðurinn
flutti fréttir af fyrsta
sýningakvöldinu í hinu nýja bíói;
hann lét þess ógetið hvaða mynd
hefði vcrið á hvíta tjaldinu þetta
merka kvöld en undirstrikaði
ánægju sína með þá ráðabreytni
stjórnenda bíósins að láta allar
tekjur kvöldins rcnna óskiptar í
kirkjubyggingarsjóðinn - „og væri
þaö æskilegt [...] að forráðamenn
bíósins hefðu það hugfast í
framtíðinni", skrifaði fréttamaður
blaðsins, „að hafa það eitt á
boðstólum, scm göfgar bíógestina,
en drepur ekki niður það gott, sern
þeir sækja í kirkjuna.“
Með opnun Nýja Bíós hófst nýr
kafli í sögu bíómenningar
Akureyringa, menningar sem
meðal annars góðtemplarar
bæjarins áttu eftir aö gerast
fánaberar fyrir og gegna reyndar
enn því hlutverki. Ut í þá sálma
veróur þó ekki farið hér að sinni.
I dag heitir húsið
Dynheimar en
var í upphali
byggt sem bíó,
reyndar fyrsta
sérbyggða
bíóhúsið af
tveimur er hafa
risið hér á
Akureyri.
Skjaldborg, nú
Hótel Óðal. Þar
var Nýja Bíó til
húsa um skeið og
þar höfðu
góðtemplarar
bíósýningar áður
en þeir tluttu sig
út í speglasalinn
fína á Hótel
Norðurlandi og
breyttu honum í
bíó. Sú saga er
ekki sögð hér og
bíður betri tíma.