Þjóðviljinn - 10.01.1990, Blaðsíða 5

VIÐHORF
Ofbeldi embætlismanna
Sigurður Þór Guðjónsson skrifar
Ég vek athygli á ofbeldi sem
lítið hefur verið fjallað um í fjöl-
miðlum þótt það sé vaxandi
vandamál. Að vísu er það fág-
aðra og fínlegra en líkamlega of-
beldið og bak við það eru ekki
einstaklingar heldur stofnanir
eða ríkisvaldið. Ég á við ofbeldi
embættismanna.
Það birtist sem hroki, ókurteisi
og mannfyrirlitning í garð borg-
aranna er til þeirra leita. Og verð-
ur auðvitað til þess að þeim fellur
allur ketill í eld og gefast upp með
mlal sín. Fyrir vikið verður borg-
arinn ef til vill af rétti sínum eða
óréttur sem hann hefur orðið
fyrir verður ekki bættur. Ofbeldi
þetta er yfirleitt framið undir
fjögur augu. Það eru engir sjáan-
legir áverkar á fórnarlambinu og
ef borgarinn kvartar í hærra sett-
an embættismann undan öðrum
lægra settum þá er viðbúið að
hinn hái herra geri alveg út af við
hann.1) Það er því óhægt um vik
að „sanna“ þessi ofbeldisverk.
En fólk getur vitnað um reynslu
sína. Og þegar margar sögur
safnast saman er sú ályktun dreg-
in að það ástand sem þær lýsa sé
mjög raunverulegt.
Undanfarin tvö ár hef ég
kynnst ofbeldi embættismanna af
eigin reynd. Og ég hef skrifað um
sumt af því. Reyndar líður varla
sú vika að einhver hringi ekki
heim til mín og reki raunir sínar
og biðji mig að skrifa. En það er
hægara sagt en gert af ýmsum
ástæðum.
Eins og allt ofbeldi bitnar of-
beldi embættismanna á hinum
minni máttar. Það rýkur enginn á
stærri og sterkari mann og lumbr-
ar á honum. Embættismennirnir
þora yfirleitt ekki til við aðra en
þá sem þeir telja smælingja. Þá
efnalitlu (ég tala nú ekki um fólk
á framfæri félagsmálastofnana),
öryrkja, geðveika, vímuefna-
sjúklinga, fanga, gamalmenni,
unglinga. Ogþá „treggreindu" að
mati hinna gáfuðu embættis-
manna. Þið getið verið viss um að
ef embættismaðurinn talar við
svona fólk færist hann allur í
aukana í hroka og hranaskap og
hrekur hinn ólánsama smælingja
út í ystu myrkur vonleysis og bit-
urleika. Og hann finnur að hann
er lítilsvirtur og fyrirlitinn, að
engin virðing er borin fýrir hon-
um sem manneskju.
Þannig bregst embættismaður-
inn skyldum sínum við náungann
þótt honum beri að greiða götu
hans. Og því umkomulausari sem
náungi hans er og ómeðvitaðri
um rétt sinn, því meiri nærgætni,
alúð og virðingu ber embættis-
manninum vitaskuld að leggja
við mál hans. Mannréttindi eru
ekki aðeins fyrir þá ríku, voldugu
og snjöllu. Þau eru líka fyrir þá
fátæku, veiku og „heimsku".
Fyrir alla menn.
Auðvitað eru til góðir embætt-
ismenn sem vanda sig án tillits til
við hvern er að eiga. En ég full-
yrði að lýsing mín á við í mörgum
tilvikum.
Nokkur raunveru-
leg dœmi
Um sum hef ég skrifað og er til
þess vísað.
1. Öldruð kona vill gefa skýrslu
um atburð á lögreglustöð í út-
hverfi. Varðstjóri segir að málið
komi þeim ekkert við og er hinn
versti. Konan leitar til aðallög-
reglustöðvar Reykjavíkur og er
þar sagt að málið hafi einmitt
komið varðstjóranum við og hon-
um hafi borið skylda til að sinna
því. Sem sagt: Varðstjórinn tók
réttinn af gömlu konunni með
framkomu sinni.
2. Maður kemur á lögreglustöð
og ætlar að kæra. Hann er spurð-
ur nærgöngulla persónulegra
spurninga sem koma aðstæðum
ekkert við. Hann neitar kurteis-
lega að svara þeim. Þá er honum
umsvifalaust vísað á dyr.1*
3. Lyfjagjafir eru kærðar til
landlæknis. Hann afgreiðir kær-
una þannig að það er frábært
dæmi um valdníðslu embættis-
manna og fyrirlitningu þeirra á
alþýðu. Landlæknir þvælir málið
og dregur það á langinn en vísar
því síðan á bug án nokkurs rök-
stuðnings. Auk þess er hann í
meira lagi hlutdrægur í „rann-
sókn“ sinni, beitir rangfærslum
og ósannindum, og talar auk þess
niðrandi opinberlega um kær-
endur. Allt þetta og meira til hef
ég leitt í ljós í greinum mínum og
látið verk landlæknis, orð hans og
embættisbréf sanna mál mitt.
2) 3)4) Loks leggur heilbrigðis-
ráðherra blessun sína yfir ofbeld-
ið. Og ráðherrann situr svo ríkis-
stjórnarfundi eins og ekkert sé.
Hinum ráðherrunum finnst
greinilega ekkert athugavert við
það að sitja til borðs með slíkum
manni. Það er ekki að furða þótt
við botnum ekkert í ofbeldi ung-
linganna í miðbænum!
Og hvað með þessa ellefu
hundruð íslensku lækna? Þeir eru
með ritglöðustu stéttum landsins.
í Morgunblaðinu eru læknagrein-
ar dag eftir dag. Alltaf eru þeir að
verja hagsmuni alþýðu. En fjandi
er það skrýtið að enginn þessara
ritsnjöllu manna skuli hafa haft
réttlætishvöt til að mótmæla
þessu ofbeldi landlæknis gegn
varnarlausum sjúklingi og fjöl-
skyldu hans. Og hver er sómi
stéttarinnar að þola mótbáru-
laust þvílíkt athæfi? En þeir
þögðu allir sem einn. Ellefu
hundruð húmanistar og áhuga-
menn um almannaheill! Jafnvel
Gunnar Ingi, sem er óþreytandi
að verja almenning fyrir vondu
ríkisvaldi og gat m.a.s. ekki stillt
sig um að andæfa dómnum yfir
dómaranum, hann stillti sig
fullkomlega þegar yfirmaður
hans framdi andstyggilegt of-
beldi. Og blessaðir vinir mínir í
læknastétt gerðu slíkt hið sama;
Sveinn Rúnar Hauksson, Óttar
Guðmundsson, Magnús Skúla-
son og hvað þeir nú heita allir
saman. Ástæðan er vafalaus. Þeir
treysta sér ekki til að baka sér
óvinsældir landlæknis og jafnvel
tortryggni annarra stéttarbræðra.
Þeir fórna hiklaust hag „sjúkling-
anna“ fyrir eigið skinn. En ég
fyrirgef þeim í léttri vitneskju um
óbærilegan slappleika tilverunn-
ar.
4. Undirritaður biður Klepp-
spítalann og geðdeild Borgar-
spítalans um sjúkraskýrslur á
grundvelli nýrra laga. En ekkert
bólar á afhendingu þótt hálft ann-
að ár sé liðið frá beiðninni. Yfir-
læknarnir virða undirritaðan
nánast ekki viðlits. Þeir skeyta
hvorki um landslög né mannrétt-
indi. Það er ofbeldi. Á engan hátt
öðru vísi en ofbeldi barnanna.
Bara venjulegt ofbeldi. Framið í
skjóli valds.
5. Annar maður biður einnig
um sjúkraskrár frá deild 33 A á
Landspítala. Yfirlæknir synjar
beiðninni skriflega með sundur-
liðuðum rökum. Lögin séu ekki
afturvirk, „sjúklingur" hafi ekki
sýnt fram á ótvíræða hagsmuni
sína og svo framvegis. (Meining
þeirra er raunar sú að „sjúkling-
urinn“ eigi sjálfur að sanna
hagsmuni sína en læknirinn að
skera úr um þá!) En yfirlæknirinn
lætur þess ekki getið að hann hef-
ur ekki síðasta orð í málinu. Álit
hans er ekki lög. En í flestum til-
vikum er „sjúklingi“ ókunnugt
um þá staðreynd. Hann heldur
einmitt að orð læknisins séu lög
og fellur frá kröfu sinni. Þannig
tekur læknirinn sér vald sem
hann hefur ekki og með blekk-
ingu sinni hefur hann réttinn af
manninum með andlegu ofbeldi.
6. Nú er í undirbúningi stofnun
eins konar mannréttindasamtaka
gegn Félagsmálastofnun Reykja-
víkur. Að þeim stendur fólk sem
telur hana brjóta á sér rétt og
virðingu. Það segir sig sjálft,
hvað sem einstökum tilvikum líð-
ur, að slík samtök væru ekki í
burðarliðnum ef veruleg óánægja
ríkti ekki meðal skjólstæðinga
stofnunarinnar.
7. Fangelsismálastofnun ríkis-
ins iðkar það fram á síðustu
stundir að brjóta rétt á refsiföng-
um með því að vista þá í ein-
angrunarfangelsum. Og réttlætir
sjálfa sig fullum hálsi með hártog-
unum og ósannindum. Þá dundar
þessi stofnun, sem á að sjá um
fullnægingu refsidóma, við það
að svíkja fé út úr öðrum rt'kis-
stofnunum af þvílíkri snilld að
það er eins og hún hafi aldrei gert
neitt annað. Já. Það er hreint út
sagt alveg óskiljanlegt ofbeldi
blessaðra barnanna í miðbænum!
Þessar fullyrðingar um Fang-
elsismálastofnun verða rökstudd-
ar nánar innan skamms ef mér
verður ekki stungið inn í millitíð-
inni.
Almenningur taki
til sinna ráða
Þetta eru aðeins nokkur dæmi
um ofbeldi embættismanna.
Munið það! Fá dæmi. Virðingar-
og sambandsleysi þessara kalla
við fólkið í landinu er að verða
eitthvert mesta þjóðfélagsbölið
sem við búum við.
Og við skulum minnast þess að
kannanir sýna að hau ungmenni,
sem ofbeldi beita hafa, yfirleitt
verið kúguð og vanvirt af um-
hverfinu. Atferli þeirra er sál-
fræðilega rökrétt svar við óþol-
andi niðurlægjandi lífskringum-
stæðum. „Ekkert okkar fær í
vöggugjöf skemmdarfýsn eða
kunnáttu til ofbeldisverka. Ekk-
ert barn á skilið að alast upp til
slíkrar hegðunar." Eins og forseti
lýðveldisins komst að orði í ára-
mótaávarpi til þjóðarinnar. Of-
beldi embættismannanna er
þarna ekki svo lítill þáttur.
Almenningur verður að taka
rösklega í taumana. Með því að
standa hiklaust á rétti sínum af
einurð og festu. Og með því að
skrifa um ofbeldið í blöðin og
nefna full nöfn embættismanna
og stofnana.
Þá fara þeir kannski að hugsa
og vanda sig. - Og þó.
Þeir eru ef til vill alveg óum-
breytanlegir. Það dugar kannski
ekkert minna en gagnger bylting í
embættismannakerfinu. Við gæt-
um ýmislegt lært af þjóðum
Austur-Evrópu. En má vera að
við séum búin að missa áhuga á
réttlátum þjóðfélögum nema í út-
löndum. Við eigum fullt í fangi
með „lífsgæðin" og afþreying-
una.
Um þetta skulum við hugsa
rækilega á nýja árinu.
Ef við kunnum þá að hugsa
lengur.
Við getum þó alla vega lagst á
bæn og beðið guð um líkn í sárri
þraut.
Skrif mín sem til er vísað:
11 Lögguhasar. Þjóðviljinn 15. októ-
ber 1988.
2) Galopið bréf til heilbrigðisráð-
herra... Morgunblaðið 12.janúar
1989.
31 Voðalöng grein um voðalegt rang-
læti. Þjóðviljinn 13.-14. júní 1989.
4) Annáll vegna lyfjakæru. Þjóðvilj-
inn 29. júní 1989.
Sigurður Þór Guðjónsson er
rithöfundur
Þjóðleikhús - Þjóðleikhús
Gísli Alfreðsson skrifar
Málefni Þjóðleikhússins hafa
verið ofarlega á baugi allt síðasta
ár og ber einkum tvennt til, í
fyrsta lagi hefur athygli verið
beint að ástandi hússins og nauð-
syn þess að gagngerð viðgerð fari
fram á því eftir áratuga sinnuleysi
í þeim efnum og síðan hefur sjón-
um verið beint að rekstri
leikhússins og fjármálum þess.
Núverandi menntamálaráð-
herra hefur sett sig vel inn í mál-
efni leikhússins og hefur sýnt
mikinn stórhug í því að vilja taka
á þeim. Hann hefur látið til
skarar skríða varðandi flesta
þætti og sjáum við nú fram á að
gagngerar endurbætur fari fram á
byggingunni og sömuleiðis mun
það ætlun hans að rekstri
leikhússins verði komið í tryggt
horf á næstu misserum. Það er
vissulega þakkar vert.
Allt frá því Þjóðleikhúsið fór á
fjárlög fyrir rúmum þremur ára-
tugum, hefur nær undan-
tekningarlaust þurft að koma til
aukafjárveitinga á haust-
mánuðum, þar eð framlag til rek-
sturs leikhússins hefur verið svo
naumt skammtað að það hefur
ekki nægt. Á síðustu árum hefur
þetta verið látið heita skulda-
söfnun við ríkissjóð í stað
aukafjárveitingar, þar sem menn
hafa viljað draga úr þeim, sem
auðvitað er rétt, en á móti þarf að
koma, að fjárframlag sé þá haft
raunhæft miðað við rekstur stofn-
unar, en svo hefur ekki verð hvað
varðar Þjóðleikhúsið, því oftast
hefur vantað 1/3 og stundum
meira upp á að framlagið dygði
fyrir rekstri leikhússins. Það er
því ljóst að hér er ekki um að
ræða vandamál síðustu ára, held-
ur hefur þetta verið með þessum
hætti í marga áratugi og mætti því
halda að ráðamenn vildu hafa
þetta svona!
I greinargerð með fjárlaga-
frumvarpinu er þetta viðurkennt,
en þar segir: „Framlag ríkissjóðs
til reksturs leikhússins verður
260.000 þús. kr. samanborið við
171.000 þús. kr. í fjárlögum 1989
og hækkar því um 52%. Þessi
hækkun á gjaldaáætlun leikhúss-
ins og framlagi úr ríkissjóði er
viðurkenning á að umfang starf-
seminnar á undanförnum árum
hafi verið meira en fjárlög hafi
heimilað og gert ráð fyrir. í frum-
varpinu er komið til móts við
þessa þróun og ætlast er til að
starfsemi stofnunarinnar verði
endurskipulögð þannig að starf-
semin haldist innan marka fjár-
laga í framtíðinni.”
Þetta voru fyrir okkur Þjóð-
leikhúsmenn gleðitíðindi, að við
ættum framvegis að fá að horfa á
raunhæfar tölur í fjárlögum og
auðvitað ekki nema eðlileg krafa,
að stafsemi leikhússins verði að-
löguð að fjárlögum, enda liggja
þegar fyrir áætlanir um það og
verið er að vinna að því að hrinda
þeim í framkvæmd.
Það urðu okkur því mikil von-
brigði, þegar fjárveitinganefnd
lækkar framlagið til leikhússins
við 3ju umræðu fjárlaga og krefst
þess, ef marka má orð formanns
fjárveitinganefndar, að starfsemi
leikhússins verði hætt á meðan
viðgerðir fara fram á leikhús-
byggingunni.
Hér virðist mikill misskiln-
ingur vera á ferðinni eða skortur
á þekkingu á eðli leiklistar. Lög
um Þjóðleikhús fjalla ekki um
rekstur á leikhúsbyggingunni,
heldur um rekstur á listastofnun.
Leikhús er fyrst og fremst þeir
listamenn sem þar starfa og ann-
að starfsfólk og sú list sem framin
er á vegum þess og um það fjalla
lög um Þjóöleikhús. Byggingin er
umgjörðin, aðstaðan, og það er
ekkert sem réttlætir að gera það
fólk, sem starfar við lista-
stofnunina Þjóðleikhús atvinnu-
laust, vegna þess að gera þurfi við
bygginguna Þjóðleikhús.
Með sömu rökum ætti að hætta
kennslu við Háskólann og segja
háskólakennurum upp, ef gera
þyrfti við Háskólabygginguna,
eða senda alþingismenn heim í
launalaust leyfi, þegar gera þarf
við alþingishúsið, eða hvers
vegna er frú Vigdís Finnboga-
dóttir, forseti íslands, nú ekki í
launalausu leyfi, þegar verið er
að gera við Bessastaði? Það sjá
allir, að þessi röksemdafærsla
Sighvats Björgvinssonar fær ekki
staðist. Því með þessu er í raun
verið að láta starfsfólk Þjóðleik-
hússins borga viðgerðirnar á
byggingunni. Er hægt að réttlæta
það?
Fjölmörg leikhús á Norður-
löndum, þar með talin þjóð-
leikhús þriggja þeirra, hafa
gengið í gegnum gagngerar
breytingar og endurbætur á und-
anförnum árum, en hvergi hefur
það leitt til þess, að starfsemi
leikhúsanna hafi verið lögð nið-
ur, eins og hér virðist vera ætlun-
in, þvert á móti hefur tíminn ver-
ið notaður til að reyna nýjar leiðir
og vera með öðru vísi leikhús
með ýmsu sniði til tilbreytingar,
sem hefur svo skilað sér í því, að
þegar aftur var tekið til starfa í
endurbættu leikhúsi, hefur
leiklistin blómstrað og aðsókn
aldrei verið meiri!
Það sem hér er aftur á móti
uppi á teningnum, er að vinna
leiklistinni óbætanlegt tjón, því
samfella í leikhússtarfi er leiklist-
inni álíka nauðsynleg og
mönnum að nærast. Og þetta ger-
ist á afmælisári Þjóðleikhússins,
en leikhúsið (reksturinn) verður
40 ára á þessu ári, eða nánar til-
tekið sumardaginn fyrsta, og
einnig þegar aðsókn að leikhús-
inu hefur tekið verulegan kipp
upp á við og mörg aðsóknarmet
slegin á sl. hausti. Við þjóð-
leikhúsfólk sjáum ekki neitt sem
réttlætir þessa aðför að Þjóðleik-
húsinu nú.
Ég vil skora á ráðamenn að
endurskoða þessa afstöðu sína og
taka málið upp að nýju, þannig
að reka megi Þjóðleikhús með
þeirri reisn sem listamenn þess og
þjóðin öll á skilda.
Gísli Alfreðsson
er þjóðleikhússtjóri.
M>ðvikudagur 10. janúar 1990 ÞJÖÐVILJINN - SIÐA 5