Þjóðviljinn - 28.09.1990, Blaðsíða 17

Sergej Paradsjanov lést ný-
lega í Jerevan, höfuðborg Armen-
íu. Eg var svo seinheppinn að
skxifa um þennan fágæta mann og
kvikmyndameistara einskonar
eftinnæli tólf árum áður en hann
dó. Eg var þá að setja saman bók
um menn og vanda sem ég hafði
kynnst á námsárunum í Moskvu
og einn kaflinn var um Sergej.
Hann hafði þá verið settur i fang-
elsi ( sakargiftir voru hinar undar-
legustu, ein var sú að hann væri
hommi) og ég sá i blaði að hann
hefði látist í fangabúðum.
Hann átti ekki
að sleppa
Sem betur fór var þetta mis-
skilningur og það tókst að fá Par-
adsjanov leystan úr haldi. Vin-
kona hans og aðdáandi, Lílja
Brík, sem fyrir Iöngu hafði verið
ástkona skáldsins Majakovskís,
átti þar hlut að máli. Hún átti syst-
ur og mág í Frakklandi, Elsu Trio-
let og Louis Aragon, en Aragon
var þekkt skáld og einn helsti
menningarviti franskra kommún-
ista. Og Aragon tók að sér að tala
fyrir hönd alþjóðlegrar nefndar
um að frelsa Paradsjanov úr haldi
við Brézhnev sovétforseta. Bréz-
hnev brást sæmilega við í þetta
sinn, en það tók svo KGB, leyni-
lögregluna, hvorki meira né
minna en sex mánuði að komast
að því, hvar Paradsjanov var nið-
ur kominn, í hvaða fangelsi!
Ástæðan var sú, að hann var
„fangi með fyrirmælum“ - það er
að segja, honum fylgdu fyrirmæli
um að það ætti aldrei að sleppa
honum lausum. Þegar hann væri
búinn að afþlána einn dóm, átti að
láta hann fá annan - fyrir hvað
sem vera skyldi, fyrir óhlýðni,
skapar í myndum sem lengi situr
eftir, hvort sem við skildum betur
eða verr söguna sem myndimar
festu sig við.
>7~* /» u‘—
n7* J7‘ •>>
V*
£ 'SV—, ut ,

Upphaf bréfs með sjálfsmynd Sergejs.
Örlátur maður
I minningargrein um Sergej
sem félagi hans Júrí íljenko skrif-
aði segir m.a.: „Hann átti sér
smitandi gáfú, gáfúna að sjá,
meta og skapa fegurð. Hann hafði
þann fágæta eiginleika að kunna
að vekja til lífs hæfileika og sköp-
unargáfú í öðrum. Hann stráði
þrótti sínum af miklu örlæti yfir
fleiri nemendur og eftirhermur en
tölu verði á komið, öfúndarmenn
og aðdáendur, hina útvöldu og
hina útskúfúðu, yfír þá sem margt
kunnu og yfir hina fáfróðu. Hann
gaf þeim allt sem hann átti: hug-
myndir, teppi, vín, myndir, sögu-
þræði, ávexti og brauð - og varð
þeim mun ríkari sem hann gaf
meira.
Þetta er vel að orði komist.
Svo sannarlega var Sergej Parad-

Verði moldin honum
létt sem fiður
fyrir að brjóta fangelsisreglur og
guð má vita hvað.
Handritin
sem hurfu
Æxlið illkynjaða sem varð
Sergej að bana stöðvaði í annað
skipti tökur myndar sem hann
hafði unnið að og átti að heita
„Játning". í fyrra skiptið var gerð
myndarinnar hætt að skipan þá-
verandi flokksformanns í Ukra-
ínu. Valdhafamir léku Sergej grátt
hvað eftir annað: þegar hann var
handtekinn í síðara skiptið hurfú
til að mynda ein sautján kvik-
myndahandrit sem hann hafði til-
búin. Óteljandi vom þær hug-
myndir sem byltu sér í huga hans
á fangelsisárununum og aldrei
komust á blað eða filmu. Við fá-
um heldur aldrei að sjá kvikmynd
sem Sergej ætlaði sér að gera um
Sturlungu þeirra Rússa, „Kviðuna
um ígor kóng“, herfor hans gegn
herskárri sléttuþjóð á 13. öld. En
honum tókst samt að gera nokkrar
kvikmyndir síðustu árin sem hann
lifði. Eina sáum við á listahátíð:
hún var byggð á einni þeirra
sagna sem flækjast á milli þjóð-
anna i Kákasus og hver segir hana
með sínum hætti. Hún minnti
okkur með glæsilegum hætti á
það, að Paradjasnov sá „dásemd-
ina í ásýnd hlutanna“ af meiri
krafti, magnaðri ástríðu en aðrir
menn. Okkur var boðið til skáld-
sjanov lifandi maður og örlátur.
Ög ég skammast mín enn fyrir
það, að einu sinni þegar Sergej
kom heim til okkar í Moskvu og
sá þar danska kertastjaka úr tré
sem honum þóttu fallegir í form-
inu, þá tímdi ég ekki að gefa hon-
um nema tvo af fjórum sem ég
átti. Ég þekkti heldur ekki glæsi-
lega siði Armena (Paradjsanov
var amk hálfúr Armeni) og Grú-
síumanna, sem aldrei heyra svo
gest hrósa einhveijum hlut í sínu
húsi, að þeir gefi honum ekki
gripinn.
Við hittumst
í lestinni
Það var algjör tilviljun að
fúndum okkar Paradjsanovs bar
saman í næturlestinni á leið til
Kijev vorið 1961.
Við Lena vorum að fara í fjöl-
skylduheimsókn og þá lenti með
okkur í klefa lítill maður og glað-
beittur með fjörleg augu og kol-
svart skegg og fullur af smitandi
velvild og forvitni og strax búinn
að komast að því hver er hvað:
Island já, einhvemtíma fékk
ég bréf þaðan, það var út af hjarð-
mönnum í mynd sem ég bjó til,
heyrðu er ekki allt íúllt af sauða-
þjófum á Islandi? Ég á íslenska
duggarapeysu, helvíti góða peysu
sem allir öfunda mig af, hún fer
líka svo
vel við
Að Sergej
Paradsjanov látnum
skeggið. Þú ættir að safna skeggi,
kragaskeggi eins og norskur skip-
pari, það færi vel við skallann.
Segðu mér ffá íslenskri náttúru,
hefúr nokkuð verið kvikmyndað
hjá ykkur svo heitið geti? Ég ætti
að fara til íslands að filma. Það er
miklu meira gaman að fara til
lands eins og Islands sem maður
getur uppgötvað fyrir sjálfan sig
og aðra en til Frakklands til dæm-
is sem allir djöflar hafa plægt
þvers og kruss. Já, ég þarf að fara
til Islands eða þá Páskaeyjunnar.
Kenndu mér nokkur íslensk kven-
mannsnöfn.
Þegar ég rifja upp þetta sam-
tal þá man ég að Paradsjanof átti
reyndar að koma hingað á síðustu
kvikmyndahátíð, en var orðinn of
veikur til að leggja í langa ferð.
Ég deili öllu
meö ykkur
Nema hvað: áður en lestin
kæmi til Kænugarðs vissum við
allt um Paradsjanov, meira að
segja um flókin hjúskaparmál
hans og yfirvofandi skilnað og
deilur út af forræði yfir syni hans.
Og hann vissi að skötuhjúin
ferðafélagar hans áttu von á erf-
ingja og tók að sér að gerast guð-
faðir hans með öllum vemdar-
skyldum sem hefðin býður.
Skömmu síðar skrifaði hann mér
Mér þykir mjög vænt um ykk-
ur og mér leiðist án ykkar. Þögn
mín til þessa er sú prófraun sem
nauðsynleg er til að ég sannfærist
um að þið séuð vinir mínir um
alla framtíð og að ég sendi ykkur
um ljósvakann á hveijum degi
þúsund hugsanir og deili með
ykkur öllu sem fýrir mig kem-
ur“....
Nú er ekki nema um tvennt að
ræða: annaðhvort telur þú svona
tal marklausa tilgerð og skilur
ekkert í þessum mglaða kvik-
myndara, þótt hann svo væri þeg-
ar orðinn frægur fyrir kvik-
myndaljóðið „Skuggar gleymdra
forfeðra“. Eða þú trúir því að eld-
sálir geti verið til og gerir ráð fyr-
ir þeim og hrósar happi yfir því að
hvunndagsleikinn hefúr beðið
eftirminnilegan ósigur: nú er
sunnudagur vináttunnar.
Paradsjanov kom stundum i
heimsókn og einu sinni bauð
hann á prufusýningu á mynd sem
hann hafði nýlokið við. Það voru
sárafáir í salnum og ég áttaði mig
ekki fyrr en siðar á því að þetta
var sérsýning fýrir sjálfa ritskoð-
unina, fyrir þá sem gáfu út sýn-
ingarleyfi. Sergej var ekkert hrif-
inn af þessu verki sínu, þetta er
svona „milliverk“ sagði hann,
myndin var byggð á ferli þekktrar
ópemsöngkonu ffá Úkraínu, lýsti
æsku hennar og uppvexti. En út-
smogin hugkvæmni hans leyndi
sér ekki í ýmsu smáskrýtnu í út-
færslu hugmyndanna, enn og aft-
ur vomm við minnt á að Sergej
gat hvað sem var. Svo bauð hann
okkur og tveim aðstoðarmönnum
til veislu í kákasísku veitingahúsi,
þar sátum við og hlustuðum á
armenskar gátur: Útvarp Jerivan
spyr: Er hægt að lifa við sósíal-
isma án þess að gera nokkum
skapaðan hlut?...
Aö vinna úr
þjáningum
Ég fékk fáeinar orðsendingar
frá Sergej eftir að heim til íslands
var komið. En það var víst árið
1973 sem hann var settur í fang-
elsi og það bárast fféttir milli
manna af því að hann ætti þar illa
vist. Einhveiju sinni var hann svo
óheppinn að háttsettur embættis-
maður heilsaði honum með virkt-
um og þjófamir í fangabúðunum
héldu þá, að hann væri bara þykj-
astfangi og væri að safna efni um
þá, og hefndu sín á honum með
því að láta hann standa í ísköldu
vatni heila nótt: Hann fékk
lungnabólgu sem aldrei læknaðist
alminnilega. En hann bar sig oft-
ast vel. Allir hafa þörf fyrir að sjá
einhveija glóm í því sem yfir þá
gengur og stundum fannst Sergej
það nauðsynleg lífsreynsla að
hafa setið í fangabúðum. Hann
sagði til dæmis við vin sinn og
starfsbróður Andrej Tarkovskíj:
„Þú ættir að sita a.m.k. tvö ár
inni til að verða mikill listamaður
í raun. Án slíkrar reynslu geturðu
ekki orðið mikill rússneskur kvik-
myndastjóri."
Og nú er hann allur, þessi ör-
láti og göfúgi maður, og nú er
ekki annað eftir en ítreka þau
kveðjuorð sem honum vora send í
bókarkomi fyrir tólf áram: Megi
moldin verða honum létt sem fið-
ur.
HELGARPISTILL
bréf sem byijar
svona:
_ Mínir kæra og
Bergmann elskuðu Bergmannar!
Arni
Föstudagur 28. september 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA17