Dagblaðið - 29.03.1978, Blaðsíða 11

íslenzk ef nahagsaðstoð
við norskan íðnað
Það hefur um langt árabil þótt loða
við okkur íslendinga að við værum lítt
færir til samninga við erlenda aðila.
Flestir þeir samningar sem gerðir hafa
verið á undanförnum áratugum við
útlendinga hafa verið með endemum
klaufalegir og ósjaldan munu erlendir
samningamenn hafa átt erfitt með að
verjast hlátri þegar þeir hafa verið að
plata þessa „sveitamenn” okkar upp
úr skónum. Siðan gerist það iðulega
þegar prettirnir eru deginum Ijósari,
að þeir agnúar eru á samningum að
við megum bera skaðann óbættan:
Dæmi um tugmilljónatjón vegna
ónýtra háspennumastra í orku-
flutningskerfinu, ónýt stjórntæki í
virkjun, hafnargerð með hundruð
milljóna bakreikningum, hálfónýta
skuttogara og fleiri frægar rósir sýna
að oft er sérfræðileg ráðgjöf dýrasta
fáfræði sem völ er á hérlendis.
Ábyrgð er af skornum skammti á
íslandi þegar þessi mál ber á góma. Að
vísu er látið að þvi liggja að Alþingi
beri ábyrgð á flestum þeim samning-
um sem eru að drepa þjóðina, en al-
mennir borgarar brosa bara í kampinn
þegar minnst er á kálgarð Halldórs
heitins Friðrikssonar við Austurvöll
þar sem þingmenn vorir leika sér að
leggjum og skel. Þar verma seturnar
22 lögfræðingar, en afgangurinn er
ýmist sérfróður um íslenzka stafsetn-
ingu eða í þvi hvernig tjarga megi
hrúta gegn kláða.
Sveitamennskan
sem borgaði sig
Það er verið að hnoða saman
stassjón uppi í Hvalfirði þessa dagana.
Hún mun kosta nálægt 25 milljörðum
króna og mun væntanlega framleiða
kísiljárn til útflutnings og vonandi
verður það þjóðinni til hagsbótar,
enda talsvert í húfi þar sem 55% eru í
eigu íslendinga sjálfra eða rúmlega
þrettán og hálfur milljarður króna.
Með eignaraðildinni að Islenska járii-
blendifélaginu hf er þjóðin að taka
verulega áhættu — áhættu sem
margir telja með öllu óþarfa. Það
hefur löngum þótt skynsamlegt að
reyna að læra af reynslunni og skoða
vandamál sem upp koma í Ijósi for-
dæma, séu þau til á annað borð. Mörg-
um finnst hinsvegar að það hafi ekki
verið gert i sambandi við járnblendi-
verksmiðjuna, þar hafi reynsla okkar
af samningnum við Alusuisse verið
látin lönd og leið og finnst fólki það að
vonum skrítið.
Á árunum fram að 1970 hafði
staðið yfir mikil þræta í landinu um
samninga ríkisstjórnar Bjarna
Benediktssonar við svissneska fyrir-
tækið Alusuisse um byggingu álvers-
ins í Straumsvik. Mest var rifist um
orkuverð og orkusölusamninginn, en
ekki minna um það hve mikið
Alusuisse mundi græða á þvi að eiga
þessa verksmiðju en ekki islendingar
sjálfir, að einhverju leyti á móti
Alusuisse. Enn eru skiptar skoðanir
meðal fólks um skynsemi á bak við
orkusölusamninginn sem þá var
gerður, og þá einkum og sér í lagi á því
að ekki skyldi vera skarpari ákvæði
um endurskoðun upphaflega orku-
verðsins á færri ára fresti. Hinsvegar
finnst nú vart nokkur með réttu ráði,
sem telur að okkur hefði verið akkur í
því að eiga stóran hlut í álverksmiðj-
unni í Straumsvík, hvað þá heldur
meirihluta svo sem 55%. Mun fleiri
eru þeirrar skoðunar að einskært
glópalán hafi forðað þjóðinni frá stór-
kostlegum áföllum með þvi að eiga
ekkert i þessu fyrirtæki, en græða á þvi
án nokkurs tillits til afkomu þess.
Við skulum nú rekja þessa sögu
lítilsháttar og rifja upp gang álmálsins
fólki til glöggvunar. Til að einfalda
málið hafa allar kostnaðartölur verið
færðar til verðlags í marz 1978. Eins
og flestir vita hófst álframleiðsla til út-
flutnings í september 1969. Allar
götur frá þvi um 1950 hafði átt sér
stað stöðugt aukin eftirspurn eftir áli á
heimsmarkaði. Frá þvi um 1960 og
fram til ársins 1969 hafði meðal-
aukning álnotkunar verið uml0% á
ári hverju, en varð 15% á árinu 1969.
Af þessum sökum hafði gífurleg fjár-
festing átt sér stað í heiminum á sviði
áliðnaðar. Þessi fjárfesting náði
hámarki á árunum 1970 og 1971, en á
þeim tveimur árum jókst afkastageta
áliðnaðarins um 2,5 milljónir tonna.
Bretar, sem hingað til hafa ekki þótt
neinir aular í iðnaði, tífölduðu afköst
sinnar álframleiðslu á nokkrum árum
fram að 1970. Þetta voru sem sagt
tímaí bjartsýninnar, risarnir i
áliðnaðinum hugðu gott til glóðar-
innar og skákuðu óspart í því skjólinu
að jjeir hefðu bæði töglin og hagld-
irnar á heimsmarkaðinum.
Það var því lítil von til þess að
Alusuisse gæfi nokkuð eftir í samn-
ingum við sveitamenn norður á
hjara, sem langaði að komast með
puttana í gróðann. En seinheppni
sveitamannsins sigraði fyrr, en varði.
Það sýndi sig nefnilega að I því
glæfraspili sem kallast heimsviðskipti,
getur það kostað klof að riða röftum.
Á árunum 1970 og 1971 kemur hrika-
legur afturkippur i álnotkunina, aukn-
ingin varð einungis 700 þúsund tonn í
heiminum á þessum tveimur árum á
móti milljónum tonna árlega árin á
undan.
Gefnar hafa verið alls konar misvit-
lausar skýringar á því hvað þessu olli,
en nú er það vitað með vissu að orsök-
in var fyrst og fremst efnahagsörðug-
leikar Bandarikjanna, en þeir leiddu til
þess að álnotkun í bandarískum iðnaði
minnkaði um 6% á árinu 1970 einu.
Nú finnst eflaust mörgum sem ekki
gæti munað svo mikið um 6%, en þá
er þess að gæta að bandaríkjamenn
nota um helming alls þess áls sem
framleitt er í heiminum utan kom-
múnistarikjanna. Við þetta bættist svo
minnkandi þjóðarframleiðsla i
Evrópu, sem einnig varð til þess að'
draga úr álnotkun. Þarna hrundi spila-
borgin á nokkrum mánuðum.
Og hverjar voru nú afleiðingarnar á
Islandi? — gjaldþrot ríkisins? Ó nei,
hreint ekki. Seinheppni sveita-
mannsins bjargaði málinu. Við áttum
ekkert í álverinu i Straumsvík og
þurftum þvi ekki að taka á okkur tapið
sem þar hlóðst upp, en vegna sein-
heppninnar var tryggt að við fengjum
greitt framleiðslugjald af hverju tonni,
hvort sem það seldist eða ekki, fengj-
um greidd vinnulaun án refja,
umsamið gjald fyrir raforkuna og
hæstu skatta miðað við veltu sem
nokkurt fyrirtæki á íslandi greiddi.
Við héldum okkar hlut svo lengi sem
Alusuisse lafði.
Seint á árinu 1972 höfðu fram-
kvæmdir í Straumsvik, að meðtalinni
höfninni, kostað um 5 milljarða, en þá
var seinni kerskálinn að komast i
gagnið og afköst verksmiðjunnar að
komast upp i 75 þúsund tonn á ári.
Vægt reiknað mundi sú fjárfesting
jafngilda 13 milljörðum króna nú . t
desember 1971 hafði verið dregið úr
afköstum verksmiðjunnar um 10%
vegna sölutregðu, og hefði eflaust
verið dregið enn meira úr afköstunum
ef ekki hefðu veirð ákvæði samnings-
’ins um orkusöluna.
Endanlegt tap á rekstri álbræðsl-
unnar varð 169 milljónir á árinu 1971,
490 milljónir á verðlagi dagsins i dag,
en um áramótin 1971 — 1972 höfðu
óseldar birgðir áls hrúgast upp á verk-
smiðjulóðinni i Straumsvík, samtals
30 þúsund tonn, sem þá kostuðu 1,2
— 1,4 milljarða, en það jafngilti 3.5 —
4.0 milljörðum nú. Einungis vaxta-
kostnaður vegna þessara umfram-
birgða var þá 65 milljónir króna, sem
eru um 190 milljónir nú. Á árinu 1972
lækkaði útflutningsverð áls um hvorki
meira né minnaen 13,5%.
Samkvæmt samningi var Alusuisse
skuldbundið til að selja birgðir tsals og
ekki nóg með það, Alusuisse varð
sjálft að kaupa þessar birgðir gæti það
ekki selt þær á álmarkaðinum. Þess
vegna varð það úr að Alusuisse, ásamt
öðrum fjársterknm aðilum i Sviss,
stofnaði til fjárfestingafyrirtækisins
Alufinance, en það fyrirtæki keypti
siðan og átti það ál sem hlóðst upp i
Straumsvík. Þannig var ísal borgið
þann daginn.
Kjallarinn
Leó M. Jónsson
Ef islendingar hefðu verið svo
óheppnir að eiga t.d. 55% í álverinu í
Straumsvík, þá er hætt við aö þeir
hefðu eins og aðrir myndugir aðilar
orðið að taka þá áhættu, sem slikri
þátttöku í heimsmarkaðsfærslu fylgdi.
Það hefði auðveldlega getað leitt til
þess að ríkissjóður hefði orðið að
standa undir því að bera uppi fjár-
magnsbindingu uppá um það bil 10
milljarða á núgildandi verðlagi fyrir
árin 1971,1972, og 1973, og er það án
efa vægt reiknað, því ekki má gleyma
því að stöðvun álversins, sem þeir
sem gerzt þekkja segja að hefði orðið
þegar á árinu 1971 ef íslenzkir aðilar
hefðu átt það, hefði þýtt að orkusala
hefði lagzt niður, vinnulaun farið for-
görðum, Eimskip hefði ekki fengið
krónu fyrir flutninga að eða frá,
ekkert framleiðslugjald hefði veriö
greitt, Hafnarfjaröarbær hefði líklega
orðið að segja sig á sveitina auk þess
sem rekstursgrundvelli hefði verið
kippt undan Búrfellsvirkjun.
En allt fór þetta á annan veg, þótt
áfram yrði tap á rekstri álversins svo
nam hundruðum milljóna næstu tvö
ár eftir smellinn. Við vorum svo
heppin að eiga ekki 55% i fyrirtækinu.
Hvað varð
um reynsluna?
Nú skeður það næstum áratugi
siðar að samið er um stofnun nýs stór-
iðjufyrirtækis, eða 1974, og nú við
auðvaldið sjálft, Union Carbide
Corporation. Nú átti að framleiða
kisiljárn eða ferrosilicon á fagmálinu.
Nú vill svo undarlega til, að í stað þess
að nýta fengna reynslu, ráða þau
trúarbrögð úr Austurvegi, sem segja
að tærnar séu jafngildar heilanum, að
við eigum 55% í fyrirtækinu. Og svo
illa fer, að sagan úr álinu endurtekur
sig á þann hátt að kísiljárn, sem hafði
verið að hækka í verði siðan 1970,
dúndrar niður i verði á árinu 1975,
vegna þess að orkukreppan á árinu
1974 varð til þess að stálframleiðsla I
heiminum dróst stórkostlega saman
1975, þrátt fyrir að Viðræðunefnd um
orkufrekan iðnað undir forsæti dr.
Jóhannesar Nordal hefði sagt í skýrslu
til Magnúsar Kjartanssonar iðnaðar-
ráðherra (nóv. 1974) að verð á
kísiljárni mundi ekki lækka i verði.
Allavega varð þessi skýrsla ekki til
þess að draga neitt verulega úr
verðfalli á kisiljárni á heimsmarkaði á
árinu 1975 og þaðan af siður til að róa
Union Carbide-menn, sem nú voru
teknir að ókyrrast, þrátt fyrir að
Magnús Kjartansson iðnaðarráðherra
hefði sent alveg sérstakt bréf til Union
Carbide strax i mai ’74, stílað til vara-
forseta félagsins, mr. J.C. Malone. og
sagt honum að ekkert væri að óttast,
allir vildu ólmir fá járnblendiverk-
smiðjuna í gang sem allra fyrst og
vegna þess hve stjórnmálaástandið
væri vafasamt á íslandi þessa stundina
væri nú ekkr alveg víst að hann
(Magnús) yrði áfram iðnaðarráðherra,
en það væri engin ástæða til að hafa
áhyggjur af markaðsþróuninni þvi að
hann Steingrímur Hermannsson al-
þingismaður hefði tekið að sér að
undirbúa þingið, þannig að lögin um
verksmiðjuna myndu þjóta í gegn á
„nóinu”.
Þrátt fyrir hughreystingu
Magnúsar Kjartanssonar töldu þeir
fulltrúar Union Carbide reynslu sína
það mikla á þessu sviði, að þeir vildu
fremur byggja dóm sinn á henni en
áliti sprenglærðra íslenzkra sér-
fræðinga og buðu nú borgun fyrir að
fá að sleppa við að taka þátt i fyrir-
tækinu. Þar sem þetta boð þeirra
reyndist vera fyrsta tækifæri islend-
inga til þess að græða í járnblendi-
verksmiðjunni var tilboði þeirra um
850 milljónir í „lausnarfé" tekið refja-
laust.
Það sem Union Carbide fann þessu
verkefni einkum til foráttu var að
útilokað yrði að reka fyrirtækið með
hagnaði miðað við ástand og horfur á
heimsmarkaði fyrir kisiljárn auk þess
sem stofnkostnaður myndi að öllum
líkindum fara langt fram úr uppruna-
legum áætlunum.
Meira að segja hafði Þjóðhagsstofn-
un reiknað út að miðað við reksturs-
kostnað, sem áætla mætti fyrir árið
1976 og ástandið á markaðinum. hefði
beint tap af rekstri járnblendiverk-
smiðjunnar orðið 22 milljónir norskra
króna, eða röskur milljarður króna á
núgildandi verðlagi, og hefði þvi hlut-
deild okkar í þvi tapi orðið nálægt 550
milljón króna. (Reiknað fyrir iðnn.
Nd. á árinu 1977).
IMorðmenn
koma til „hjálpar"
En þar sem íslenzkir sérfræðingar
höfðu reiknað út að „arðsemi” fjár-
festingarinnar, sem er 25 milljarðar,
yrði 18,4% á ári, að meðaltali fyrstu
17,5 starfsár væntanlegrar járnblendi-
verksmiðju og það með dýrustu gerð
af vasatölvu frá Texas‘Instrument,
máttu Union Carbide og þeirra likar
farai rassogrófu.
Nú byrjaði æðisgengin leit að ein-
hverjum sem hefðu áhuga á að ganga
inn í þetta gróðafyrirtæki. Engin
ástæða þótti til þess að endurskoða
eignaraðildina uppá 55%, því vogun
vinnur ávallt i íslenzkum skýrslum,
samanber Þörungavinnslu og Kröflu.
Mikið lá á að fá samstarfsaðila sem
allra fyrst, því annars væri Sigöldu-
virkjun á vonarveli þar sem dísilraf-
stöðvar björguðu öllum orkuskorti á
Austur- og Vesturlandi. 1 anda nor-
rænnar samvinnu koma Norðmenn
okkur til hjálpar, síður en svo svart-
sýnir á að ekki mætti græða á þvi að
framleiða kísiljárn undir kostnaðar-
verði. Og byrjar nú ballið uppá nýtt.
Ný lög eru drifin i gegnum Alþingi
af rikisstjóm Geirs Hallgrímssonar.
Eru þau í aðalatriðum eins og fyrri
lögin um járnblendiverksmiðju nr.
10/1975, nema nú er komið fyrirtækið
Elkem-Spigerverket AS í stað Union
Carbide Corporation. Og er nú hægt
að fara fljótt yfir sögu: Eftir að allar
áætlanir og hönnunarforsendur höfðu
verið endurskoðaðar hefjast fram-
kvæmdir að nýju á Grundartanga. ís-
lenzka járnblendifélagið hf. fær, fyrir
náð og miskunn, fjárfestingarlán hjá
Norræna fjárfestingarbankanum.
Lánið er uppá 200 milljónir norskra
króna, eða rúmlega 9.5 milljarðar
króna, 55% af því, eða rúmlega 5,2
milljarðar króna, er bein efnahagsað-
stoð islenzka ríkisins við norskan iðn-
að, sérstaklega málmiðnaðinn, en
hann er mjög illa staddur nú eins og
flestir vita.
Nú verða smíðaðir ofnar fyrir járn-
blendiverksmiðjuna i Noregi og heyrzt
hefur að þeir muni koma til með að
kosta í kringum 6 milljarða, enda
stærsta ofnasala Elkem-Spigerverkets
áárinu 1977.
Nú er risið eitt stærsta stálgrindar-
hús á íslandi á Grundartanga. 1 það
fóru 1200 tonn af stáli. Kom allt það
stál til landsins fullunnið, þ.e. tilsniöið
og borað, tilbúið til samsetningar. Það
skyldi ekki koma neinum á óvart, þótt
það hús væri framleitt af norskum
fyrirtækjum eins og flest allt sem upp
fer á Grundartanga þessa dagana.
Þá fær Elkem-Spigerverket greitt í
hlutabréfum 811 milljónir króna í eitt
skipti fyrir öll, en það er þóknun fyrir
reynslu þeirra og tækniþekkingu við
það að koma fyrirtækinu upp. Síðan
fær Elkem-Spigerverket greitt fyrir
samfellda tækniþjónustu og ráðgjöf
við rekstur verksmiðjunnar næstu 15
árin sem svarar 3% af árlegum sölu-
verðmætum (200 milljónir á ári ef vel
gengur). Þá fær Elkem-Spigerverket
greitt eftir venjulegum tímatöxtum
fyrir þá verkfræðiaðstoð sem þvi
þóknast að láta Járnblendifélaginu í té
vegna byggingar verksmiðjunnar.
Enn er þess að geta að alllíflegur
iðnaður verður væntanlega i Noregi af
því að framleiða rafskautin sem járn-
blendiverksmiðjan mun þarfnast á
næstu áratugum, hvert svo sem tapið
verður af rekstrinum, en Elkem-
Spigerverket mun sjá um að selja verk-
smiðjunni þessi rafskaut. Þá má ekki
gleyma því að Elkem-Spigerverket
ætlar að vera svo elskulegt að sjá verk-
smiðjunni fyrir flestum þeim hráefn-
um, sem hún þarfnast, en reiknað er
með að i það fari um 40% af heildar-
kostnaði við svona framleiðslu. Sölu-
tekjur Elkem af því gætu þvi orðið allt
að 3,5 milljarðár á ári (ef vel gengur).
Það þarf varla að tína fleira til. Hér
er um gifurlega lyftistöng að ræða
fyrir norskan iðnað og svo haganlega
um hnútana búið, að þótt islendingar
tapi á rekstri járnblendifélagsins og
þurfi að bera þann skaða uppá 55%,
þá græðir Elkem-Spigerverket. Elkem
þarf ekki að gera meira en að aðstoða
okkur við að koma þessu á laggirnar,
þá hefur það fengið allt sitt til baka og
miklu meira, slíkt kallast stundum
„BINGÓ”.
LeóM. Jónsson,
tæknifræóingur.
V.