Vísbending - 29.07.2005, Blaðsíða 2

ISBENDING
Síðasta tréð
r
slandogíslendingarleikaeittafaðal-
hlutverkunum í nýjustu bók Jareds
Diamonds Collapse - How Societies
Choose to Fail or Survive. íslendingar
eru eiginlega aðalhetjumar í þessari bók,
dæmi um þjóð sem lærir að lifa með dutt-
lungum lands og veðráttu. Aðrar þjóðir
hafa ekki verið svo útsjónarsamar. Dia-
mond rekur sögu Páskaeyju sem hafði
eitt sinn allt til bmnns að bera til að sam-
félagið gæti lifað gæfusömu lífi. Eyjar-
skeggjar tóku hins vegarupp á því að hög-
gva niður alla regnskóga eyjunnar með
þeim afleiðingum að þeirgátu ekki lengur
byggt báta til fiskveiða. A sautjándu öld
tókst þeim að höggva niður síðasta tréð
og í kjölfarið fækkaði eyjarskeggjum um
90% og hefur þjóðfélagið enn ekki náð
sér eftir þessa ógæfúríku ákvörðun, þrjú
hundmð ámm síðar. Þjóðfélög geta þann-
ig ákveðið að tortíma sjálfum sér.
Fimm þættir
Jared Diamond hefúrgert athygliverðar
rannsóknir á samfélögum út frá líf-
fræðilegum og samfélagslegum þáttum
og varpað þannig nýju Ijósi á þróun
mannkynsins og það af hverju sumum
samfélögum vegnar betur en öðmm. I
bók sinni Guns, Germs and Steel fjallaði
Diamond um uppbyggingu samfélaga og
hvemig skilyrði til þess að rækta matvæli
léklykilhlutverk í þróun ólíkra heimshluta.
í nýjustu bók sinni fjallar hann hins veg-
ar um af hverju sum samfélög leggjast í
eyði en öðmm tekst að komast af. Hann
telur til fimm þætti sem hafa spilað hvað
stærsta hlutverkið í þessari þróun út frá
sögum af samfélögum sem hrunið eða
nær hmnið. Þessir fimm þættir em: eyði-
legging á náttúruauðæfúm, breytingar á
loftslagi, óvinveittir nágrannar, vinveittir
viðskiptafélagar og viðbrögð samfélags
við náttúruvandamálum. I dæminu af
Páskaeyju var það eyðilegging á náttúru-
auðæfúm og viðbrögð samfélagsins við
þessari eyðileggingu sem leiddi samfélag-
ið til glötunar. Þar sem eyjan er afmörkuð
voru það hvorki óvinveittir nágrannar
né minnkandi viðskipti við umheiminn
sem afvegaleiddi þjóðina, og ekki em
heldur neinar vísbendingar um að loft-
lagsbreytingar hafi leikið mikið hlutverk.
Eyjarskeggjum tókst einfaldlega að eyða
mikilvægustu auðlindum eyjarinnar, fella
allt skóglendi þar, þannig að þeir gátu ekki
lengur lifað á sama hátt og þeir höfðu
gert áður. I kjölfarið tóku mismunandi æt-
tbálkarað tortíma hveröðmm, hreinlega að
éta hvem annan, í örvæntingafullri tilraun
til þess að bjarga sínum nánustu.
Diamond rekur einnig sögu þriggja
eyja í Suðaustur-Pólýnesíu, eyjanna
Mangareva, Pitcaim og Henderson, sem
vom háðar hver annarri því að það sem
skorti á einni eynni var fáanlegt á annarri.
Þess vegna blómstraðu eyjamar þegar
verslun á milli þeirra blómstraði. Þegar
millieyjaverslunin lagðist af vegna ósætt-
is eyjarskeggja varð það upphafið á endi
blómatímabilsins og eyjarskeggjar lentu
á braut sjálfseyðingar. Fleiri dæmi em
um að breytingar á veðurfari hafi orðið
til þess að eyðileggjaræktunarskilyrði og
matvælaframleiðslu oghafiþannig smám
saman leitt til hungursneyðar og eyðilegg-
ingar. Loks eru dæmi um að óvinveittir
nágrannar hafi nær útrýmt samfélögum þó
að Diamond vi Ij i að einhverju leyti tengj a
það öðmm þáttum eins og eyðileggingu
náttúmauðlinda eða getu samfélagsins
til að bregðast við breyttum aðstæðum,
sem hafi gert það að verkum að þessar
þjóðir gátu ekki varið sig.
Saga íslands
Fimmti þátturinn sem hefur mikið
að segja um hvort að samfélag lifir
af eða deyr út er hvemig það bregst við
vandamálum náttúmnnar og vandamálum
tengdum því að búa til samfélag þar sem
ekki erakjöraðstæður. Diamondtekursögu
íslendinga sem dæmi um hetjusögu hvað
þetta varðar. Þegar víkingamir settust að
á Islandi var fjórðungur landsins skógi
vaxinn. A einungis fáeinum áratugum
tókst hinum nýju landnámsmönnum að
eyða næröllu skóglendi á Islandi. Diamond
telur ástæðuna hafa fyrst og fremst verið
að hinir norsku víkingar gerðu sér ekki
grein fyrir því að jarðvegurinn á Islandi
var öllu viðkvæmari en hann var í Noregi
og á Bretlandseyjum. Það sem gerir hins
vegardæmiðumlslendingaáhugaverterað
þeirbmgðustvið þessurn breyttu aðstæðum
með þ ví að breyta hegðun sinni og reyna að
draga úr eyðingu lands með því að breyta
landbúnaðarháttum, draga úr fjölda svina
og geita og stýra fjölda búfénaðar og hvar
og hvenær hann var settur á beit.
Hetjusaga Islendinga er sérstaklega
áhugaverð ef tekið er tillit til þeirra fimm
þátta sem Diamond talaði um í sambandi
við útrýmingu fornra samfélaga. Eitt er
hvemig Islendingar lærðu að nýta þær
fábreyttu auðlindir sem landið hafði að
bjóða upp á, aðallega gjöful fiskimið, en
það má segja að hinirþættirnir hefðu einn-
ig auðveldlega geta eytt byggð á Islandi.
Loftlagsbreytingar í kjölfar Skaftárelda
1783 og móðuharðindin sem fýlgdu þeim
lögðu fjórðung þjóðarinnar í gröfina en
í slendingarhristu af sérþetta áfall oghéldu
ótrauðir áfram. Einnig má velta því iyrir
sér hvemig hefði farið fyrir Islendingum
ef þeir hefðu ekki sagt sig undir stjóm
norska konungsins árið 1262 þegar ætt-
arhöfðingjar landsins vom á góðri leið
með að tortíma hver öðmm, sem varð
endirinn fyrir svo mörg önnur samfélög.
Það sem meira er þá tryggði þetta úrræði
í slendingum betri verslun við umheiminn
en ella. Byggð á Islandi hefði hugsanlega
lagst af, rétt eins og á eyjunum í Pólýnesíu,
ef ekki hefði verið fyrir milliríkjaverslun.
Fjarlægð landsins frá umheiminum og
fábreytt náttúmauðæfi hafa þó sennilega
verið meiri vöm gegn óvinveittum nágrön-
num en konungsvemdin.
Þegaríslendingartóku í auknum mæli
frumkvæðið, ábyrgð á eigin samfélagi, og
urðu opnari fyrir nýjungum á tuttugustu
öldinni átti einn mesti umsnúningur þj óðar
frá fátækt til ríkidæmis í heimssögunni sér
stað. Það má hins vegar segja að fortíðin
hafi stuðlað að því að slá nauðsynlega
vamagla. Islendingar vom fljótir að átta
sig á að einhvers konar fiskveiðikerfi var
nauðsynlegt ef ekki átti illa að fara, að
verslun við aðrar þjóðir var gmndvöllur
framfara og aukinnar auðsældar og að það
þurfti einhvers konar vemd gegn óvin-
veittum nágrönnum í formi aðstoðar frá
vinveittum þjóðum. Allt frá því að fyrstu
landnámsmenmmir komu til Islands hefúr
það verið álitamál hvort landið væri yfir
höfuð byggilegt og hvort væri hægt að
byggja hér upp farsælt samfélag. Enginn
efast lengur um það.
Heimskra manna ráð
aga Páskaeyju segir athygliverða
dæmisögu sem gæti átt við um heim-
inn eins og hann er í dag. Hin hraða
fólksfjölgun og minnkandi auðlindir,
eins og t.d. skóglendi, vekur spurningar
hvort mannkynið er að tortíma sjálfu sér.
Saganvekureinnigáhugaverðarspuming-
ar fyrir Islendinga þrátt fyrir allan þann
árangur sem þeir hafa náð. Diamond sagði
frá því nýlega í fyrirlestri að nemendur
hans hefðu velt því mikið fyrir sér hvað
eyjarskegginn sem felldi síðasta tréð á
Páskaeyju, u.þ.b. áriðl 680, hefði verið
að hugsa. Eftirfarandi em nokkrartilgátur
um þau orð sem hann gæti hafa látið falla
viðþað tækifæri: „Ottist ei, tækniþróunin
mun leysa þetta vandamál“; „Þetta er
MITT tré, MÍN eign! Og ég get gert það
sem ég vil við það“; „Ahyggjur af um-
hverfinu em ýktar, við þurfum frekari
rannsóknir“; „Þið þurfið einungis að trúa,
guð mun hugsa um sína“.
2