Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1955, Blaðsíða 7

ar, en þó eru aðrar sameindir
miklu þjmgri. f einni sameind af
fitu eru allt að 170 frumeindir og
sameindarþungi þeirra er nær 900.
Nú getum vér snúið oss að líf-
efnis sameind og hvernig hún er
t. d. í samanburði við fitu og syk-
urs sameindir. En þá ber þess að
gæta að til eru óteljandi lífefnis
sameindir, en vér getum tekið líf-
efni, sem fyrirfinnst í mjólk og
hefir verið rannsakað allítarlega.
í einni sameind er þar eigi minna
en 5941 frumeind, þar af 1864 kol-
efnis frumeindir, 3012 vetniseind-
ir, 576 súrefniseindir, 468 köfnun-
arefniseindir og 21 brennisteins-
eind. Sameindarþunginn verður
þá um 40.000, eða um 45 sinnum
meiri en fitusameindar og 120 sinn-
um meiri en sykur sameindar.
Er þá rétt að taka þetta lífefni
til samanburðar? Ónei, það er of
létt. Að meðaltali hafa lífefnasam-
eindir þungann 60.000, og mörg eru
miklu þyngri. Sumir vírusar eru
lífefna sameindir, bar sem þunginn
er talinn í milljónum, jafnvel
hundruðum milljóna.
Til eru sameindir, sem eru eins
þungar og lífefni, en gera þó ekki
sama gagn og lífefna sameindir.
Til dæmis má taka cellulose í
timbri. Sameind þess er mjög
þung, en það gerir þó ekki annað
gagn en herða efnið, sem umlvkur
hinar lifandi frumur stofnsins.
Annað efni, sem nefnt er glvcogen
og finnst í lifrum dýra, hefir mik-
inn sameindarþunga, en það gerir
þó ekki annað en viðhalda bruna
í líkamanum. Á hinn bóginn hafa
lífefnin óteljandi hlutverkum að
gegna fyrir líkamann.
Ef cellulose og glycogen verða
fyrir áhrifum af sérstökum sýrum,
leysast sameindirnar upp í minni
eindir, og þessar minni eindir eru
hinar sömu hjá báðum. Það eru
glucose-sameindir, en glucose er
sykurefni, sem finnst í blóði. Með
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
• r
öðrum orðum: cellulose sameindin
er eins og keðja af glucose-sam-
eindum, sem festar eru á band eins
og hverjar aðrar perlur, og glyco-
gen er eins og keðja úr samskonar
perlum, sem aðeins er raðað á ann-
an hátt. Gagnsemi cellulose og
glycogen virðist því takmarkast af
því að sameindimar eru eingöngu
úr samskonar eindum. Þetta á og
við um aðrar þungar sameindir
(nema lífefna eindirnar), því að
þær eru oftast nær úr einu og sama
efni, en þó stundum tveimur.
Þegar lífefni verða fyrir áhrif-
um af sýrum, leysast sameindirn-
ar líka upp í minni eindir. Þessar
minni sameindir eru kallaðar am-
ino-sýrur, og þær eru mjög mis-
munandi. Það eru til um 20 mis-
munandi aminosýrur, en eðlis-
þungi sameinda beirra er frá 90
—250. Það má blanda þeim sam-
an, en hvernig sem farið er að
þá mvnda þær lífefni.
Á hve margan hátt er þá hægt
að mynda lífefni þannig? Að með-
altali munu vera um 500 amino-
sýru sameindir í hverri lífefnis
sameind, en vér getum byrjað með
minna. Setjum svo að vér höfum
aðeins tvennskonar aminosýrur, og
getum vér þá kallað bær a og b.
Þær er hægt að sameina á tvenn-
an hátt: ab og ba. Ef vér hefðum
þrenns konar amino svrur, a, b og
c, má blanda þeim á sex vegu:
abc, acb, bac, bca, cab og cba. Ef
vér hefðum ferns konar sýrur, má
blanda beim á 24 vegu og þetta
margfaldast eftir því sem tegund-
um fjölgar. 10 mismunandi amino
sýrum má blanda á 3.500.000 vegu,
og 20 má blanda á 2.500,000,000,000,
000.000 vegu.
En nú eru í lífefnis sameind að
meðaltali 500 aminosýrur (þótt
ekki sé þær allar sérstæðar), en
þeim má blanda á svo marga vegu
að útkoman yrði að teljast með 1
og 600 núllum á eftir. En þetta er
nr- 623
hærri tala en á öllum frumeindum
í heiminum.
Þegar þess er nú gætt hve fjöl-
breytnin getur orðið óendanlega
mikil í því hvernig aminosýrum
er raðað saman, þá þarf engan
að undra að líkaminn hefir yfir
að ráða mörgum tegundum lífefna,
sem hvert hefir sitt sérstaka hlut-
verk, og að aldrei getur orðið
skortur á nýum og nýum tegund-
um lífefna. Eins er það ekki að
undra að út af slíkum sameindum
geti líf sprottið.
ROTTUR
¥„AÐ er löngu kunnugt, að hljóðbylgj-
¥ ur endurkastast, þegar þær reka
sig á. Þetta kallast bergmál. Er nú
skammt síðan að menn lærðu að færa
sér í nyt þennan eiginleika hljóðbylgj-
anna, svo sem með bergmálsdýptar-
mælum. En náttúran hefur frá upphafi
útbúið ýmis dýr með þekkingu á þessu,
svo sem leðurblökur og rottur.
Leðurblökur eru alltaf á ferð 1
myrkri og það hafði vakið undrun
manna að þær skyldi aldrei reka sig á,
þar sem þær voru á flugi í þrengslum.
Með athugunum á þessu kom þaö upp
að leðurblökurnar reka upp hljóð, sem
eru svo hástemmd, að mannlegt eyra
heyrir þau ekki. Þessi hljóð endur-
kastast, og leðurblakan hefur heymar-
tæki sem nema bergmálið. Þær vita
því undir eins ef einhver hindrun er
fram undan og hve langt hún er fram
undan, og geta varað sig á henni.
Nú hefur það komið upp úr kafinu
við rannsóknir, sem gerðar voru við
Kalifomíuháskóla, að rottur eru sama
hæfileika gæddar. Þær sjá ekki f
myrkri, eins og áður var haldið. heldur
er það heyrain, sem leiðbeinir þeim.
Þótt rottur væri blindaðar gátu þær
farið allra sinna ferða fyrir því. En ef
eitthvað var sett í hlustir þeirra, svo
að þær gétu ekki heyrt, ráku þær sig
alls staðar á, enda þótt sjónin væri í
bezta lagi.