Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1970, Blaðsíða 4

Fundurinn í bamaskólaportinu sumarið 1908. Bjöm Jónsson stendur á tröppunum
og gagnrýnir Uppkastið.
fundurinn að ísland ætti að hafa sér-
stakan fána, krafðist þess að þegnréttur
landsmanna væri íslenzkur og Alþingi
rofið, áður en kosið væri í nýja sam-
bandslaganefnd.
Úr þessum jarðvegi eru sprottnar
ítrustu kröfur, sem fslendingar gerðu
á þessum ámm um sjálfstæði sitt, og
jafnframt má rekja til þessara fastmót-
uðu hugmynda þau „skapgerðarein-
kenni“ íslendinga, sem áttu eftir að
kalla á þau ummæli dansks forsætis-
ráðherra, LC. Christensens, löngu síðar,
að „íslenzka þjóðin hefur eftir því sem
aldirnar liðu, smátt og smátt fengið ein-
hvem keim af jarðeldanáttúru lands-
ins . . . Huldir eldar brjótast fram
þegar minnst varir, flokkar rofna og
klofna og nýir flokkar og flokksbrot
myndast". Christensen hafði, þegar
hann skrifaði þessi orð, orðið^ fyrir
miklum vonbrigðum af því að Islend-
ingar skyldu hafna sambandslagaupp-
kastinu 1908.
Ekki þarf að því að spyrja, að deil-
ur voru mjög hvassar í blöðunum á
þessum árum og lögðust þjóðræðis-
menn og landvamarmenn jafnan á eina
sveif gegn heimastjómarmönnum. Þeg-
ar Friðrik VIII er tekinn við völdum
í Danmörku eftir föður sinn (Friðrik
lézt í maí 1912 eftir sex ára stjóm og
tók Kristján X sonur hans þá við) hefst
góð vinátta með þeim Hannesi Hafstein
og eflist hún og styrkist, þegar íslenzk-
um þingmönnum er boðið til Danmerkur
1906, og ekki síður þegar Friðrik VIII
. kemur í heimsókn til íslands með fríðu
j föruneyti 1907. Við þessar breytingar
I glæðist áhugi Hánnesar Hafsteins aftur
á sjálfstæðismálum íslendinga: hann
fær nýja von um að unnt sé að ná
enn einum áfanga og koma málinu í
höfn. Heimastjómarmenn höfðu einkum
lagt áherzlu á viðreisn og uppbygg-
ingu innanlands, en nú eygir Hannes
tímamót, sem hann hyggst nota til hins
ítrasta. En háværar kröfur úr öllum
áttum, bæði frá bænda- og þingvalla-
fundi, landvarnarmönnum og þjóðræðis-
mönnum, um að stjómin taki til hendi og
leiði þjóðina til fullveldis, ýtir undir
heimastjómarmenn. „Hannes Hafstein
tók nú að semja við Friðrik VIII,“ segir
Þorsteinn Gíslason, í ævisögu hans, „um
nýtt fyrirkomulag á sambandi íslands
og Danmerkur. Hann lagði áherzluna á
það, að í stað stöðulaganna 1871, sem
voru undirstaða stjómarskrárinnar
1874, kæmu ný sambandslög, sem veittu
íslendingum þau réttindi í sambandi
landanna, sem þeir teldu sig eiga að
réttu lagi__“ Hannes Hafstein fékk góð-
ar undirtektir hjá konungi, sem féllst á,
að ísland ætti ríkisréttindi út af fyrir
sig, eins og fram kom í ræðu hans á
Kolviðarhóli 1907. Án efa hafði konung-
ur mikil áhrif í þá átt að eyða gömlum
rótgrónum kenningum danskra stjóm-
málamanna um stöðu íslands gagnvart
Danmörku. Og vel má skyggnast inn í
hug Hannesar Hafsteins með því að líta
á ræðu, sem hann flutti á þingmála-
fundi í Eyjafirði vorið 1907, prentuð í
Lögréttu. „Eftir að það hefur um lang-
an undanfarinn tíma verið gersamlega
ómögulegt að ná eyrum eða áheyrn
bræðra vorra í Danmörku fyrir óskum
og kröfum um aðra ákvörðun í stjóm-
arfarslegri stöðu Islands gagnvart öðr-
um hlutum ríkisins, og annan grund-
völl fyrir stjómskipun þess heldur en
þann, sem stöðulögin frá 1871 hafa að
geyma, er nú loks svo komið eftir vin-
samlega samfundi alþingismanna og
rikisþingsmanna á síðasta sumri, að
mjög margir af leiðandi mönnum Dan-
merkur, þar á meðal ýmsir mikilsmeg-
andi ríkisþingsmenn, vilja gera alvar-
lega tilraim til þess að finna form, sem
allir gætu gert sig ánægða með. Á
sameiginlegum fundi alþingismanna og
ríkisþingsmannanefndarinnar í Kaup-
mannahöfn s.l. sumar var það einhuga
ósk allra alþingismanna, að sett væri
nefnd, sem skipuð væri bæði islenzk-
um og dönskum þingmönnum, til þess að
taka samband landanna til athugunar
og undirbúa nýja, sameiginlega löggjöf
um stjórnóirfarslega stöðu íslands. Og
það var niðurstaðan, að konungur skip-
aði úr .hópi alþingismanna og ríkisþings-
manna milliþinganefnd, er skyldi rann-
saka og ræða stjórnarfarslega afstöðu
fslands innan Danaveldis og taka til
ítarlegrar yfirvegunar, hverjar ráðstaf
anir löggjafarvöldin mundu geta gert
til þess að koma fullnægjandi skipun
á þetta mál, þannig, að fengizt gæti ný
löggjöf, samþykkt bæði af Alþingi og
ríkisþinginu um samband milli íslands
og Danmerkur í stað stöðulaganna sem
aðeins voru sett af ríkisþinginu. Þetta
hefur konungur vor, sem allt vill ís-
landi sem bezt og einskis óskar frem-
ur en að vér fáum löglegan rétt vorn í
öllum greinum, aðhyllzt, og er það til-
gangur hans að láta það verða sitt
fyrsta verk, er hann er stiginn á ís-
lenzka grund, að gefa út konungsúr-
skurð um skipun þessarar nefndar í því
trausti, að starf hennar verði upphaf
að ráðstöfunum íslandi til hags og
blessunar.“
í þessa sambandslaganefnd eru skip-
aðir: Jón Magnússon, Lárus H. Bjarna-
son og Steingrímur Jónsson, sýslu-
maður, úr stjórnarflokknum (Heima-
stjórnarflokknum), en úr Þjóðræðis-
flokknum: Skúli Thoroddsen, Jó-
hannes Jóhannesson og Stefán Stefáns-
son, skólameistari. Af Dana hálfu sátu
tólf menn í nefndinni, auk forsætisráð-
herrans I.C. Christensens; sem var sjálf
kjörinn, eins og ráðherra íslands.
Hannes Hafstein hafði ætlazt til þess,
að í nefndinni sætu þrír þingmenn úr
stjórnarflokknum, tveir úr Þjóðræðis-
flokknum og einn úr Landvamar-
flokknum, en hann var sjálfkjörinn, því
að Landvarnarflokkurinn átti aðeins
einn mann á þingi, Sigurð prófast
Jensson í Flatey. En nú vildi flokkur-
inn setja formann sinn, Jón Jensson, í
nefndina, en það reyndist ekki unnt,
vegna þess að hann var ekki á þingi,
og fengust þá landvarnarmenn ekki til
þess að skipa neinn í nefndina. Sjálf-
stæðismenn, eða þjóðræðismenn, kusu í
nefndina þá þrjá, sem fyrr voru nefnd-
ir, en Heimastjómarflokkurinn hafði
gert ráð fyrir að dr. Valtýr Guðmunds-
son og Skúli Thoroddsen yrðu fyrir
valinu. En dr. Valtýr vildi ekki taka
sæti í nefndinni, þar eð hann væri
danskur embættismaður.
Nokkur átök höfðu orðið um það
milli þjóðræðismanna, hvort þingmenn
þeirra ættu að fara til Danmerkur í
þingmannaförina 1906. Að því er virð-
ist munaði þá litlu að klofningur yrði í
röðum þeirra um málið, en á síðustu
stundu var komið í veg fyrir það, og átti
Skúli Thoroddsen heiðurinn af því.
Fjallkonan hafði m.a. sagt, að Hannes
Hafstein stigi ekki í stjómmálavitið,
„en að hann sé svo einfaldur að
ímynda sér að þjóðræðisflokksmenn
gerist taglhnýtingar heimastjórnarliðs-
ins i þá skreiðarferð, það nær þó naum-
ast nokkurri átt . . . í dönsku höfði
hlýtur þessi fáránlega hugmynd að
hafa fæðzt.“
En þá er það formaður þlngSokks
þjóðræðismanna, Skúli Thoroddsen,
sem tekur af skarið. Hann segir í
Þjóðviljanum að „sjálfsagt (sé það)
ekki þýðingarlítið að danskir og ís-
lenzkir þingmenn kynnist . . . og skylt
er oss öllum að viðurkenna mjög þakk-
látlega hið hlýja vinarþel hans hátign-
ar konungsins til þjóðar vorrar, er lýs-
ir sér í heimboði þessu.“ Allt fellur í
ljúfa löð, þaggað er niður í þeim þjóð-
ræðismönnum, sem sýnt hafa óánægju,
og að þingmannaförinni lokinni er jafn
vel talað um það í Ingólfi að bjóða
Hannesi Hafstein að ganga í flokk
landvamarmanna, ef hann leggi alhug
„á vorn málstað", þótt margt hafi á
milli borið. Sem sagt: Hannes er ekki í
bili leirskáld, en það hafði verið eitt
ásökunarefnið, sem á hann hafði verið
borið af íslenzkum andstæðingum hans
innan lands og utan! Leirskáld var
Matthías Jochumsson einnig kallaður,
þegar hann gerðist fylgismaður Upp-
kastsins. Sýnir það nokkuð baráttuað-
ferðir á þessum róstutímum. Ekki er
hægt án þessa sögulega baksviðs að
skilja þau átök sem leiða til þess er
sjálfstæðismenn klofna fyrsta sinn
vegna Uppkastsins. Vegna samstöðu og
sameiginlegra markmiða eru þeir
bundnir traustum böndum, þeim mun
meiri verður sársaukinn, þegar leiðir
skiljast 1908.
í „Gjörðabók Þjóðræðisflokksins á
Alþingi“, segir um fund þingflokksins
5, júlí 1907, kl. 9 síðd., að rætt hafi
verið „um skipun millilandanefndar í
sambandsmáli fslands og Danmerkur.
Samþykkt að koma fram með í báðum
deildum þingsins þingsályktunartillögu
um frestun nefndarskipunar fram yfir
nýjar kosningar. Frarrisögumaður í Nd.
Skúli Thoroddsen og Ed. Valtýr Guð-
mundsson. Ennfremur samþykkt að
halda frestun fram á privatfundi þing-
manna, er ráðherra hefur boðað til, og
Valtýr Guðmundsson kosinn framsögu-
maður málsins á þeim fundi.“
f fundargerð næsta fundar er sagt,
að á fyrrnefndum „prívatfundi þing-
manna", sem hafði verið haldinn þá um
daginn, vegna skipunar millilanda-
nefndar, hafi sú tillaga verið felld að
fresta nefndarskipun. „Samþykkt að
fara fram á að minnihlutinn tilnefni 3
menn í nefndina innan eða utan þings.
Stefáni Stefánssyni falið að bera þá
kröfu fram við meirihlutann (heima-
stjórnarmenn), og skýra frá svörum
hans á næsta fundi.“
Á næsta fundi gerist samt ekkert í
þessum málum, en um kvöldið mánu-
daginn 8. júlí kýs þingflokkur Þjóð-
ræðisflokksins í nefnd til að semja til-
lögu til fundarsamþykktar um verk-
svið millilandanefndarinnar, þá Valtý
Guðmundsson, Skúla Thoroddsen og
Jón Jensson.
„Skýrt frá svörum meirihlutans. Vill
hann ekki með neinu móti ganga að
því, að nokkur utanþingsmaður sé í
Framhald á bls. lf

Dr. Valtýr með Jóhaimesi, mági sínum, og Stefáni skólameistara.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. miau' 1070