Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1970, Blaðsíða 19

Sambandslaganefndin 1908.
vera á mðtl frv. Sá ftmdur var fíaskó
(fór út um þúfur) eftir því sem Bjöm
Jónsson sagði mér, mættu ekki aðrir en
unglingar Qg eitthvað af kvenfólki og
enginn resolution (ályktun) samþykkt.
Bjöm Jónsson o.fL komu ofan á
bryggju til að kveðja mig á sunnudags-
morguninn og sagði, að hann myndi í
blaðinu halda fram breytingum á frv.,
en mjög hógværlega og alls ekki veitast
að okkur Stefáni eða reyna að vinna á
móti kosningu okkar. Það væri þó sín
meining, að enga breytingu við frv.
ætti að bera upp á þingi, nema maður
væri viss um, að hun fengi þar mikinn
meirihluta, t.a.m. % atkvæða, að öðnim
kosti ætti að samþykkja frv. breytinga-
laust. Með öðrum orðum tumeraður, hve
lengi sem það stendur; ég hræðist áhrif
G. Hannessonar og annarra Landvam-
armanna, eftir að við Stefán erum fam-
ir. Hvað (á að) gjöra? Mín meining
að þú eigir að fara sem fyrst til Rvk
(það gerði dr. Valtýr, sbr. bréf dags.
26. júní) og koma vitinu fyrir karlinn.
Horfurnar? Að mínu áliti góðar. Menn
hafa vonast eftir að orðin: „sjálfstætt
ríki“ og „fullveldi yfir öllum sínum
málum“ stæðu í frv. og orðið fjrrir von-
brigðum, er þeir fundu þau ekki og ekki
getað skilið hvorttveggja sé eftir frv., því
orðin standi þar ekki, en um það má
sannfæra menn.“
Og 20. júní skrifar Jóhannes dr.
Valtý enn frá Seyðisfirði: „Ég skrifaði
þér skömmu eftir að ég kom heim 3.
þ.m., en þú ert náttúrlega ekki búinn að
fá það bréf. I því bréfi skýrði ég þér
frá þvi, er í Reykjavík gjörðist, og
skoraði á þig að fara sem fyrst heim
til Reykjavikur til að koma til fulls
vitinu fyrir Ísafoldar-Björn, sem var
sá eindregnasti móti frv., er við kom-
um og lét Isafold flytja sama daginn
greinina „Einir ráða þeir“, sem sýnir að
annaðhvort hafði hann þá ekki lesið
frv. eða er svo truflaður, að hann skil-
ur ekki mælt mál, því þar hélt hann
fram, að Danir réðu einir öllum sam-
eiginlegum málum um aldur og ævi, ef
þeir vildu. Morguninn, sem ég fór frá
Rvk. 30. f.m., sagði Björn mér, að hann
myndi halda fram með stillingu breyt-
ingum á frv. í blaðinu, en vildi ekki
láta bera þær upp á þingi, nema stór
meirihluti, t.am. %, væru vissir með
þeim á þinginu; fengist ekki sá meiri-
hluti, vildi hann fyrir sitt leyti láta
samþykkja frv. óbreytt. Af því að hann
hafði neglt sig alveg á móti frv. sama
daginn og við komum, fánnst mér þetta
þó stórbreyting á honum og vona fast-
lega að þér takist að sannfæra hann
um að þessi aðstaða hans, að vera á
móti frv., eyðileggur og drepur okkar
flokk, og er leitt að slikir menn skuli
stýra flokki, er meta hann einski3 í
samanburði við persónulega óvild
sjálfra þeirra. Það, sem Bjöm gjörir,
er að minni skoðun hatur hans á ráð-
herra og stjórnarflokknum. Hann er
svo skýr maður að hann ætti að sjá,
hve mikið er unnið og að frv. er sikkert
(öruggt) að ganga í gegn, þrátt fyrir
mótblásturinn, og verður það öflugasti
styrkur stjórnarflokksins að hafa komm-
ið því í gegn þrátt fyrir mótmæli and-
stæðinganna.
Auðvitað hefur dr. Berlin forfúskað
fyrir okkur protokollinn frá 18. maí,
án þess að við athuguðum það, er hann
var lesinn upp, en þó ekki svo að hann
sé ekki nægilega skýr þeim, sem skilja
vilja. Þar stendur að við ísl. höfum
tekið ábyrgð á samræmi hans við
danska textann, en auðvitað gagnvart
dönsku meðnefndarmönnunum; þeir
einir og við bera ábyrgð á öllum text-
um, eins og öllu í nefndinni gagn-
vart almenningi, og um þýðingu þeirra
orða, sem misskilningi gábu valdið, voru
gjörðar sérstakar samþykktir. Svo koma
orðin: „Særlig bliv det . . . i den
danske text.“ Hér er fyrst að athuga,
að það er sagt með beinum orðum, að
þessi ákvörðun sé gjörð eftir kröfum
okkar íslendinga, sem áður hafa kom-
ið fram og er það bert, að við munum
aldrei hafa farið fram á að orðin veldi
Danakonungs skuli þýðast eftir hinum,
heldur hið gagnstæða, og þá verða orðin
ekki skilin öðruvísi en þar stæði, að veldi
Danakonungs skuli takmarka (dække)
dönsku orðin, svo að þau verði ekki
víðtækari en hin. Með öðrum orðum:
orðin det saml.d.rige skulu autentisk
skýrast með takmörkun (indskrænk-
ende fortolking). Það er því langt frá,
að við höfum gabbað þig, við Stefán,
að það virðist sem þú hafir orðið fyrir
áhrifum úr annarri átt, en þú skilur
þetta ekki án þess að þér sé bent á
það (sjá síðar). Hvar stendur, að ís-
lenzki textinn sé aðeins þýðing? AS sá
danski gildi meira? o.s.frv? Ég vona að
þú sannfærist um, við rólega yfirveg-
un, að ef þú hefur verið blekktur í
þessu máli, þá höfum við Stefán ekki
gjört það. Ég er líka stórhissa á Kr.
Jónssyni, jafnskýrum manni — en ég
veit, að hann á konu og börn. Það er
leiðinlegt fyrir mig nú um stundir að
verða að játa, að það, sem Lögrétta og
Reykjavíkin skrifa um sambandsmálin,
er allt rétt, en ísafold reynir að rang-
færa og fer i því jafnvel með helber
ósannindi, eins og Austri gerir hér
eystra, svo lengi sem það nú verður.“
Um miðjan september er daprara
hljóð í bréfri'bara: „Eíkki horfir væn-
lega fyrir frumvarpinu. Það er ævihlega
vandaminna og ábyrgðarminna að vera
minnihluti, oppositio en meirihluti. Og
ekki skal ég öfimda eftirmenn Hannes-
ar Hafsteins, þótt hann sé ekki galla-
laus og hafi ýmislegt illa gjört.“
Og í desember segist Jóhannes vera
samdóma dr. Valtý um það „hve óhyggi-
legt og óheppilegt það væri ef
Hannes Hafstein væri að reyna að
hanga lengur við völdin og álíta, að
hann hafi gjört réttast í að fara strax.
Hins vegar er það helber misskilning-
ur hjá þér að halda, að ég sé trúnað-
armaður Hannesar eða inni í fyrirætl-
unum hans. Við höfum ekki sézt né tal-
azt við, síðan við skildum í Reykjavik í
vor og engin prívatlina hefur farið
okkar á milli. Um hvað þeim Stefáni
hefur farið á milli, veit ég ekki, því
við Stefán höfum ekki fUndizt og ekki
skrifazt á, síðan við skildum í Reykja-
vík. Ég hef með öðrum orðum ekki
skrifazt á við nokkurn mcinn nema
þig og er því ekkert inni í fyrirætlun-
um flokkanna og með öllu óbundinn
þeim. Ég er forvitinn að sjá, hvað gjör-
ist þegar þing kemur. Alveg samdóma
þér um að frumvarpsandstæðingar eru
mjög sundurleitir; þetta vita þeir sjálfir
og því er þeim svo illa við, er á það
er minnzt, trúi varla að Ól. Briem,
Björn Sigfússon, Sig. Stefánsson o.fl.
láti Bjarna frá Vogi ráða sér og gæti
vel skilið, að erfitt yrði að halda
flokknum saman á þingi. Skil sannast
að segja ekkert í þeim mönnum, sem
eru að reyna að ná í ráðherrastöðuna,
er svo eigingjam, og álít hana svo lítið
keppikefli."
★ ★
Af þessum bréfum má sjá, að í um-
róti þessara átaka munar litlu að mis-
skilningur eða misklíð komi upp á milli
máganna, dr. Valtýs og Jóhannesar
bæjarfógeta. Öllum virðist um megn
að halda sjó í því ölduróti, sem ein-
kennir stjórnmál þessa tímabils. Vin-
áttan við dr. Valtý er þó ekki í hættu,
þrátt fyrir samstöðuna með Hannesi
ráðherra. En sú hlýja, sem verið hef-
ur milli dr. Valtýs og Björns Jónsson-
ar, kulnar nú óðum. Þannig koma sjálf-
stæðismenn, bæði þjóðræðis- og land-
varnarmenn, í senn móðir og sárir út úr
þessum hildarleik, þó að meirihluti
þeirra, Uppkastsandstæðingar, vinni
einhvern eftii-minnilegasta kosningasig-
ur hér á landi, og leiðir hann til ráð-
herradóms Björns Jónssonar og falls
Hannesar Hafsteins 1909. í bréfi, sem
dr. Valtýr skrifar Jóhannesi 3. apríl
það ár, segir hann, að nú sé Björn
orðinn ráðherra og hafi varla annað
gert „en að berja niður Danahaturs-
greinar sínar og éta allt ofan í sig.
Segir þær skrifaðar í fjarveru sinni og
komnar í blaðið án sinnar vitundar.“
Dr. Valtýr segir, að Hannes Hafstein
hafi aldrei kært sig um neinar breyt-
ingar, það hafi verið stjórnarandstæð-
ingar, sem hafi „neytt hann út í þær“.
Hainin bætir vJð að atburðir hafi allir
gerzt með svo skjótum hætti, að hann
hafi ekki haft ráðrúm til neins og nú
vilji hann skipta sér sem minnst af
öllu. Þeir Björn Jónsson og Kristján
Jónsson hafi heimsótt sig í Höfn og
vilji „halda sem beztri vináttu við mig.
Ég bauð þeim svo í frúkost 21. marz
og komu þeir þá frá kóngi og Björn
orðinn ráðgjafL Ég lét þá heyra, hve
illa þeir hefðu farið að við mig, en ann-
ars fór allt hið vingjarnlegasta fram
millum okkar. Björn kallaði mig elsku-
legan vin og kvaðst vona, að ég yrði
það áfram og sagðist óska, að ég mætti
verð'a eftirmaður sinn. Ég gaf fátt út á
það.“ Síðan spyr dr. Valtýr þessarar
örlagaspumingar: „Ætli Skúli (Thor-
oddsen) og fleiri rísi nú ekki upp á
móti þessu, bara að þeir steypi honum
nú ekki strax. Ekki þarf nema fjóra til
fimm menn með Skúla og minnihl. Bj.
(Bjöm) hefur mikið skrifað um breyt. á
H.H. (Hannesi Hafstein) er hann kæmi
út fyrir pollinn til dönsku mömmu, en
hvernig fór með hann sjálfan?“
__ Dr. Valtýr á sannarlega kollgátunau
Átökin eru hatrömm um ráðherra-
embættið, þegar Hannes Hafstein fer
frá. Og 21. ágúst segir dr. Valtýr:
um Hafnarför Björns Jónssonar:
„Björn ráðgj. sá ég fyrst daginn sem
hann fór. Hann kom aldrei til mín, svo
ég fór til Hafnar til þess að geta haft
tal af honum. Hann er enn veill tii
heilsu og lotlegur og gerði ráð fyrir, að
hann mundi máske verða að fara frá,
áður en langt um liði, ef hann ætti ekki
að stofna heilsunni í of mikinn voða.
Hann var mjög gramur yfir myndinni af
sér í Eimr. og kvaðst skoða það sem
hefnd við sig. Hún skaðaði sig mikið.
Hann vau: heppinn með, hvernig
ástandið var einmitt um þær mundir,
er hann var hér. Danska stjómin á för-
um og í ráðaleysi með sjálfa sig og gat
því enga mótstöðu veitt. Þess vegna
fékk hann allt sitt fram — nema sam-
bandslögin. Þau fær hann ekki. Zahle
kom til hans, einmitt meðan ég var hjá
honum til viðræðu um þau. Hann kvað
engan danskan mann ganga inn á per-
sonalunion (konungssamband), en
skilnað fullan gætu ísl. fengið, ef því
væri að skipta, miklu fremur, því Dantr
færu aldrei að beita þá vopnum.“ Og
enn skrifar dr. Valtýr 2. nóv.: „Annars
merkilegt, hvað Bj. gerir sig sekan í
mörgu, einmitt því sama, sem hann
skammaði Hannes mest fyrir og það
jafnvel í frekara mæli. Annars undar-
legur maður Bj. og varla fyllilega
normal, held ég. Ég hefi nú skrifað
honum tvisvar, en fæ ekkert svar.
Þykist nú ekki lengur þurfa mín með.
Ég býst við, að ég ómaki hann þá ekki
heldur, kemst líka af án hans.“
Dr. Valtýr er orðinn þykkjuþungur
í garð síns gamla, góða vinar, enda get-
ur hann verið mjög persónulegur í af-
stöðu sinni, þótt málefnaleg umræða
standi hjarta hans nær. En þrátt fyrir
öll átökin í flokknum getur hann ekki
skilið svo við Björn Jónsson á þessu
ári, að þetta séu einu orðin, sem hann
hafi um þennan gamla flokksbróður
sinn og nánasta samstarfsmann að segja,
því að nokkru áður hefur hann getið
þess í bréfi, að Bjöm sé mjög farinn
að heilsu — „en vinir hans, sem þurfa að
brúka hann, leyfa honum aldrei að
segja af sér, og honum máske sárt um
að fara sjálfum“. En hér er sannarlega
annað hljóð í strokknum en þegar dr.
Valtýr skrifaði Jóhannesi 25. marz
1907. Hann segir:
„Með því átti ég þó ekki við Bj.
(Björn Jónsson) því liann beitir aldrei
svikum. En honum hættir til að vera
alltof fljótráður og láta svikarana
hlaupa með sig í gönur. Hann hefur nú
fallizt á þetta, af þvi hann hefur talið
alveg víst að ég mundi ná kosningu
á Seyðisfirði.“
★ ★
í bréfi dags. í Reykjavík 26. júní
1908 segir dr. Valtýr að það hafi „dottið
í“ hann laugardaginn fyrir hvítasunnu
að fara heim til að vita, hvernig sakir
stæðu. Þá höfðu fljótt skipazt veður í
lofti — og komið á hann hik. Bjöm
Jónsson hefur augsýnilega enn einhver
áhrif á hann, þrátt fyrir allt, því aS
nú er hann óstöðugri í afstöðu sinni tdl
Uppkastsins en þegar hann sendi Birai
Jónssyni „launskeyti" frá Kaupmanna-
höfn um efni þess og segir sð
hann velji það óhikað; kveðst álíta niS-
urstöður samninganna góðar og vera í
samræmi við óskir Þingvallafundar,
getur þess að ísland verði „fullveðja
ríki“, fái fána innanlands og sérstakt
ríkisráð: „Kom hingað (til Reykjavik-
ur) þ. 16. að morgni eftir ágæta fer®.
Hér er eintómur æsingur meðal okkar
manna. Stúdentaklikka landv.m. (befur)
algerlega yfirhöndina, og með Bj. og
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19
17. maí 1970