Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1971, Blaðsíða 13

Undir
harðstjórn...
Framliald af bls. 7.
gat maður óhindrað gengið
hvar sem var. Aftur á móti
mundu Ameríkanar ekki þola
nokkurt álag, taldi hann, vegna
þess að þeir voru brot ýmissa
þjóða.
Eín lítil saga sýnir vel hvað
mat Hitlers á verðmætum var
fáránlegt. Áður hefur verið
minnzt á kostnaðinn við tehús-
ið og á mörgum öðrum sviðum
var það svo, að milljónimar
fuku, án þess að Hitler hefði
áhyggjur af þvi eða skipti sér
af því. En svo gerðist það eitt
sinn, að þjónninn Kanneberg
bar ágætan kavíar á borðið og
i nokkrar vikur borðaði Hitl-
er hann með góðri lyst. f>á
spurði hann Kanneberg allt í
einu hvað kavíarinn kostaði og
blöskraði svo verðið, að hann
bannaði stranglega að sá rétt-
ur sæist þar meira. Þar næst
var pantaður og borinn fram
ódýr rauður kavíar en einnig
hann var að mati foringjans of
dýr og var bannaður. Hitler
var sjálfur búinn að gera sér
mynd af foringjanum og lifn-
aðarháttum hans. Dýr kavíar
féll einhverra hluta vegna ekki
inn i þá mynd.
★
Fyrir innrás Þjóðverja í
Rússland 22. júni 1941, var
Krúséff æðsti embættismaður
flokksins í Okraínu. Eftir inn-
rásina varð hann fulltrúi
flokksins og stjórnmálanefndar
innar i her Úkraínu. Hann
heyrði þá þegar til innsta
hrings Stalíns og talar i bók-
inni um áhyggjur Stalíns af
leiftursókn Hitlers í Evrópu.
Þegar fréttir bárust af falli
Frakklands, fékk Stalin tauga-
áfall og bölvaði í sand og ösku
rikisstjómum Englands og
Frakklands. Hann spurði örv-
inglaður: „Geta þeir alls enga
mótspyrnu veitt?“ Eftir að strið
ið í Rússlandi brauzt út, var
Krúséff með Stalín og virtist
Krúséff sem Stalín hefði ein-
hvers konar þörf fyrir sig. En
Krúséff sannfærði Stalín um,
að viturlegra væri að fara til
Kiev, þar sem þýðingarmikil
störf biðu hans. Stalín féllst á
það. í þeim púnkti virðist Stal-
in hafa verið meðfærilegri en
Hitler; ekkert hefði þýtt fyrir
Albert Speer eða einhvern úr
hirðinni að segja foringjanum,
að meiri þðrf væri fyrir þá
annars staðar.
En náðin er skeikul hjá ein
ræðisherrum. Þótt Krúsjeff
væri Stalín nákominn og talinn
í kunningjahópi, gerði Stalin
honum liflð leitt og kvaldi
hann. Ein saga dugar til marks
um það: Vöm Rússa við Khar
kov tókst mjög slysalega til í
maí 1942, en ekki er þó fullkom
lega ijóst, að hve miklu leyti
það var Krúséff að kenna og
bókin gefur ekki heldur svar
við því. Hitt virðist staðreynd,
að Stalín taldi Krúséff ábyrg-
an, þó hann væri I rauninni
sjálfur æðsti yfirmaður herj-
anna. Krúséff komst I hættu-
lega aðstöðu. Stalin þurfti að
skella skuldinni á einhvern og
nú vfrttst Itggja t augum uppf,
að það yrði Krúséff.
Hatin segir: ,,Eg lief gleymt
hver átti hugmyndina að þess
uni varnaraðgerðum. En Stal
ín ákærði mig fyrir að hafa
gefið skipun. Ég vil ekki
neita að ég hafi átt einhvem
l»átt í þessu en benti þó á
þátt yfirhershöfðingjanna.
Það var vita þýðingarlaust.
Við iiöfðnm brotizt gegimm
víglínu Þjóðverja svo að
segja án nokkurrar mótstöðu,
en það hafðl í för með sér að
við ientum í gildru. Hersveit-
irnar voru dauðadæmdar,
nema leyfi fengist til að
hörfa.“
Þetta leyfi varð að fá hjá
Stalín og Krúséff varð að gera
það persónulega. Stalín hafði
þá neitað að hersveitimar
væru látnar hörfa. Krúséff bað
um samtal við Stalín i síma og
herráðsforinginn varð fyrir
svörum. Krúsjeff sagði: „Alex-
ander Michailovitj, vertu svo
góSur að fara með kort og út-
skýra fyrir félaga Stalín það,
sem hlýtur að gerast, ef við
höldum áfram vörninni.“
— „Nei, félagi Krúséff. Fé-
lagi Stalin hefur þegar tekið
ákvörðun. Hann hefur þegar
gefið út skipanir sínar.“
Krúséff ákvað að hringja aft
ur og reyna betur. En Stalín
kom ekki í símarm og svarið
varð áfram: „Nikita Sergevitj,
félagi Stalín hefur tekið
ákvörðun og henni verður ekki
breytt."
Nú var aðeins ein leið eftir:
Að hringja heim til Stalíns.
Það var mjög hættulegt augna
blik fyrir Krúséff. En hann
tók á honum stóra sínum og
hringdi og Malenkov svaraði.
Krúséff vissi hvar þeir voru
vanir að sitja og vissi nákvæm
lega hvað Stalín sat langt frá
símanum. Hann heyrði Malen-
kov segja, hver væri í síman-
um. Krúséff heyrði ekki hverju
Stalín svaraði, en Malenkov
kom í símann og sagði: „Fé-
lagi Stalín segir að þú eigir að
tala við mig um það sem þér
liggur á hjarta og ég skal koma
skilaboðum áleiðis." Þetta var
öruggt merki um ónáð. Krúséff
ítrekaði að hann vildi taia við
félaga Staíín persónulega. Mal-
enkov fór með skilaboðin en
kom aftur án árangurs og allt
sat við það sama. Það varð
þögn, Ioks sagði Malenkov: „Fé
lagi Stalin veit, að hershöfðingj
arnir samþykktu ekki ákvörð-
un þína um að stöðva framsókn
ina; hann veit að stöðvunin
var algerlega þín hugmynd og
hann er mjög óánægður. Það
þýðir ekkert að ræða það frek
ar. Stalín segir að sóknin verði
að halda áfram.“
Sóknarherinn var lokaður
inni. Að halda sókninni áfram
var sama og dauðadómur yfir
hersveitunum. Krúsjéff til-
kynnti hershöfðingjanum Bag-
ramjan um ósveigjanleik Stal-
Ins og hershöfðinginn brast í
grát. Hann grét óhjákvæmileg
örlög hersveitanna.
Ósköpin dundu yfir nokkr-
nni dögmn síðar. Sveitir 57.
Iiersiiis voru umkriiigdar,
margir féllu en flestir voru
teknir til fanga. Nokkrum
kliikkutíinuni síðar var
Iiringt frá aðalstöðvunnni i
Moskvu. I»etta V'oru erfiðar
stundir fyrir Krúséff. Ósig-
urtnn etnn var nægffegt
áfall. En nn fannst honum,
að hann mundi persónulega
látinn bera ábyrgð á öllu
saman. Hann ákvað að
fljúga til Moskvu, Ieggja
spilin á borðið, og gefa sig á
vald örlaganna. Hann bjóst
við hverju sem vrar, einnig
handtöku.
Stálín hafði talsverða leik-
arahæfileika. I fyrstu var hann
hvorki æfareiður né heldur að
hann sýndi nokkurn skilning.
Svo sagði hann: „Þjóðverjar
segjast hafa tekið 200 þúsund
hermenn til fanga. Eru þeir að
ljúga?“
Krúséff neitaði því ekki, að
þetta gæti verið. Hann sá að
Stalín var á suðumarki og
bjóst við sprengingu. Síðan
hófst bið, sem stóð i nokkra
daga og Krúséff vissi, að Stal-
ín var að hugleiða hvað gera
skyldi við hann. Svo var það
eitt sinn við matarborð að Stal
ín sagði í tóntegund, sem gaf til
kynna að stundin væri runnin
upp: „I fyrri heimsstyrjöld-
inni gerðist það í Austur-Prúss
landi að Þjóðverjar gátu um-
kringt rússneska herinn. Sar-
inn lét stefna yfirhershöfðingj
anum fyrir herrétt, hann var
dæmdur til dauða og hengd-
ur.“
Krúséff sagði: „Ég man þenn
an atburð vel, félagi Stalín. Sar
inn gerði það eina rétta. Hers
höfðinginn var svikari. Hann
reyndist vera þýzkur njósnari."
Stalín sagði ekkert. En hann
hafði gefið nægilega mikið til
kynna. En að lokum sagði Stal
ín að Krúséff skyldi aftur fara
til vígstöðvanna. Honum var
létt í bili, en sá, að hættan var
ekki liðin hjá. Hann hafði oft
vitað til þess, að Stalín hafði
sent menn heim, fulla af bjart
sýni, og látið siðan taka þá
þar. Greinilegt er, að Stalín
hafði einhverjar taugar til
Krúséffs, þótt hann ógnaði hon
um. Þarna skall hurð nærri
hælum; Krúséff slapp með ótt
ann en Timosjenkov hershöfð
ingi var lækkaður í tign.
Eftir þetta sigldi Krúséff fyr
ir jöfnum byr i áttina til auk-
inna valda, þó alltaf í skugga
harðstjórans meðan hann lifði.
f orrustunni um Stalíngrad átti
Krúséff að heita pólitískur ráð
gjafi hershöfðingjans Jeremen
ko. Meðan á þeirri örlagaríku
orrustu stóð, fékk Krúséff oft
að kenna á óbilgirni Stalins en
eftir ófarir 6. hersins þýzka og
sigurinn við Stalíngrad hækk-
aði stjarna Krúséffs til muna.
En meðan Stalín lifði, var hann
aldrei öruggur; hvert boð frá
Stalín gat táknað ónáð og fang
elsisvist.
★
Þegar harðstjórarnir Stalín
og Hitler eru bornir saman,
sjást margar augljósar hliðstæð
ur í atferli þeirra. Daglegt og
náið samneyti við þá hefur ver
ið einhver allra erfiðasta að-
staða, sem hægt er að hugsa
sér; algert ófrelsi, líf þrungið
spennu og óvissu, en samt
stöðutákn út á við. f þess kon-
ar stöðu virðist bljúg þræls-
lund óhjákvæmileg; þó virðist
Hitler að þessu leyti hafa ver-
ið verri húsbóndi. Harðstjórinn
í Kreml hafði umhverfis sig
flokksbrodda á borð við Molo-
tov, Vorosjflov, Berfa, Malen-
kov, Bulganin, Mikojan, Kaga
novits og síðast en ekki sizt
Krúséff. Eins og á stóð virðist
sú hirð eðlileg. Öllu furðulegri
er einangrun Hitlers með
fylgdarliði eins og bílstjóra,
ljósmyndara, arkitekt og nokkr
um þjónum. Þar kemur til sál-
sýki Hitlers, sem samkvæmt frá
sögn Alberts Speer var farin
að magnast þegar snemma á
fjórða áratugnum. Aftur á móti
telur Krúséff, að sálsýki Stal-
íns hafi ekki farið að elna til
muna fyrr en á síðustu árum
ævi hans: Hann segir:
„Með hverju árinu varð sí-
fellt augljósara, að Stalin var
sjúkur, bæði andlega og lík-
amlega. Hann var mjög utan
við sig og tapaði minni. Einu
sinni ætlaði hann að segja
eitthvað við Búlganín en
stanzaði ailt í einu og gat
ekki niunað hvað liann liét.
Strangur á svip starði hann
á Búlganín og sagði: „I*ú
þarna, hvað heitir þú?“ En
Stalín vildi ógjama, að aðr-
ir tækju eftir þessu.
Á þessum árum var engu
að treysta og Búlganín lýsti
einu sinni ágætlega þeirri til
veru, sem við allir áttum í
þá daga. Við vorurn á Ieið
Iieim úr kvöldverðarboði hjá
Stalín eitt kvöld og Búlganín
sagði: „Maður sezt til borðs
hjá Stalín sem vinur, en niað
ur veit aldrei, livort maður
fær að aka einn heim, eða
livort manni verður ekið — í
fangelsið.“
Brasilíu-
fararnir
Framhald af bls. 9.
að hann hafi eignast átta böm,
en öll dáið ung, nema þessi
stúlka. „Konan mín er þýzk,“
segir hann „væn kona og vel
menntuð — talar utan þýzku
bæði ensku, dönsku og portú-
gísku — og sem ég er vel
ánægður með.“
Virðist allt hafa leikið í
lyndi fyrir honum það sem
hann átti eftir ólifað, en það
var skammt, því af bréfi ann-
ars Brazilíufara (Jónasar
Bárðdal) má sjá, að hann hef-
ir dáið eftir „stutta en þunga
sjúkdómslegu" þann 6. febrú-
ar 1874. Kom fregnin í þýzku
blöðunum, sem gefin voru út í
Rio de Janeiro, og um hann
ritað þar sem mætan borgara.
Þann tiima, sem hann dvaldi i
Rio, var hann áskrifandi að
bókum Bókmenntafélagsins, og
sendi þvi einu sinni dálitla
fjárupphæð í gegn um Magn-
ús Eiríksson. Annars mun
Kristján ísfeld fljótt hafa lif-
að sig Lnn í hið nýja umhverfi
og allur áhugi hans beinzt að
því að reynast nýtur þegn
hinni nýju fósturjörð sinni.
Minna mun hann hafa gefið sig
að Portúgölunum eða Brazilíu-
mönnum, en útlendinum þeim,
einkum Þjóðverjum, er búsett-
ir voru í Rio. Kona hans var
dóttir hins þýzika gistihúseig-
anda, sem Kristján vann hjá
um tima. Hún lifði mann sinn,
enda var hún aðeins 38 ára, er
hartn lézt. Skorti hana ekki
efni og keypti hún hótel og
rak það unz hún giftist aftur.
Síðari maður hennar var þýzk-
ur verkfræðingur. Ólu þau
upp dóttur Kristjáns, unz
bróðir hans Magnús sem líka
fluttist til Braziliu, tók hana
að sér.
Grein þessi birtit í tímaritinu
Borgin, 1920.
Alþingi
undir
Armannsfelli
Framhald af bis. 4.
götur til að uppgötva hver sá
atburður hefir verið. Þetta hef
ir gerzt þegar Öxará hafði ver
ið steypt niður á Þingvöll og
flæddi þar yfir allan völlinn,
svo að hvergi var hægt að
tjalda búðir þar.
Heimildum ber saman um að
Blundketils-brenna hafi veriS
veturinn 962 og sumarið eftir
hafi málin komið til Alþingis.
Eftir þvi hefir Öxará verið
veitt niður í Almannagjá annað
hvort haustið 961 eða vorið
962.
Gera má ráð fyrir því, að
þeir sem unnu að vatnsveitunnl
hafi talið verki sínu lokið, er
þeir höfðu komið Öxará niður
í Almannagjá og fram úr henní
aftur. Þeir hafi ekkert hugsað
um að gera ánni farveg eftir
völlunum fram í Þingvallavatn,
heldur ætlast til þess að hún
ryddi sér þar sjálf farveg. En
það var nokkuð löng leið, allt
að því stundarfjórðungs gang-
ur og vellimir voru allir slétt-
ir og með þykkri og þéttri gras
rót, en halli mjög lítill. Þegar
áin kom fram úr gjánni, brun
aði hún því ekki beina leið suð
ur í Þingvallavatn, heldur
flæddi hún yfir alla vellina,
langt upp fyrir Kastala, og
þaðan hefir verið líkt og uppi-
stöðulón milli gjárbakkans og
hraunsins alla leið fram að
Þingvallavatni. Það er ekkl
fyrr en vöxtur kemur í ána að
henni er trúandi til þess að
byrja að grafa rásir í harðvell'
ið og vel má það hafa tekið
hana allt að þvi tvö ár að grafa
sér farveg alla leið fram í
vatn. En meðan á því stóð varð
Alþing ekki háð á sínum stað.
Lögréttu varð ekki komið fyrir
á völlunum og þar var ekki
heldur hægt að tjalda búðir.
En Alþing varð ekki fellt nið-
ur og þess vegna varð að flytja
þingstaðinn til bráðabirgða,
og þá var eðlilegt að hann
væri fluttur upp undir Ár-
mannsfell, sennilega á svipaðar
slóðir og þar sem stóð hin
mikla tjaldborg á þúsund ára
afmæli Alþingis 1930.
„En þingið var þá undir Ár-
mannsfelli." Þessi stutta setning
sem hrotið hefir lítt og ósjálf-
rátt úr penna höfundar Hænsa
Þóris sögu, er því mjög merk
söguleg heimild. Hún segir oss
óbeinlinis frá þvi hvenær
rennsli öxarár var breytt og
hver áhrif það hafði á þing-
haldið. Og þess vegna vitum
vér þá líka hvað Öxarárfoss er
gamall.
25. apríl 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13