Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1975, Blaðsíða 2

Eitt hundrað ár eru um þessar mundir liðin frá því
Hjálmar Jónsson, venjulega kenndur við Bólu
(Bólstaðagerði) i Akrahreppi, lauk nær átta áratuga
erfiðri jarðlffsgöngu, í beitarhúsunum nálægt Víði-
mýri, þrotinn heilsu og saddur lífdaga. „Undan for-
smán, hatri, skorti, tötrum, lagðist þreyttur lfk f skauti
fróns“, eins og hann orkti sjálfur fyrir brottför sinni
úr þessum heimi.
Með Hjálmari Jónssyni í Bólu hvarf af sjónarsviði
eitt mesta skáld Islendinga fyrr og síðar. Og þótt hann
hafi nú legið heila öld í gröf sinni, — „hjábarn
veraldar", sem hann kallaði sig sjálfur; og að ýmsu
óbættur hjá garði enn i dag, — þá mun sérstæð
skáldgáfa hans og orðkyngi ekki hverfa sjónum kyn-
slóðanna, svo lengi sem Island má lýði og byggðum
halda.
Það sem hér verður tekið saman er ekki æfisaga
skáldsins í venjulegum skilningi, enda eru höfuð-
drættir hennar raktir í annarri grein hér í blaðinu í
dag. Þvi síður mun eg gera neina „bókmenntalega
könnun" á verkum þess, það er eftirlátið öðrum, sem
betur kunna. Hinsvegar vildi eg reyna að skygnast um
hvaða ástæður muni einkum hafa legið til hinnar
erfiðu sambúðar skáldsins við umhverfið, og ómildra
dóma úr þeim áttum, fyrr og sfðar, og þá víkja
sérstaklega að tilteknum örlagarfkum þætti f æfi þess,
„þjófaleitinni í Bólu“, sem sfðan átti eftir að eitra líf
þess um langa æfi, og spilla og rangsnúna mynd þess
og minningu, bæði i samtið og allt fram á okkar daga.
Munu og væntanlega verða birtar ýmsar heimildir, er
hér að lúta, og sem ekki er ástæða til að liggi lengur f
þagnargildi. Mun eg þá einnig koma víðar við f leið-
inni, ef svo hentar og samhengi leyfir.
„Ósamboðinn hátigninni“
Hundrað ár eru liðin, og einu betur, frá því er
Hjálmar Jónsson orkti hið mikla þjóðhátíðarkvæði,
fyrir munn Fjallkonunnar:
„Sjá nú hvað eg er beinaber,
brjóstin visin og fölar kinnar,
eldsteyptu lýsa hraunin hér
hörðum búsifjum æfi minnar,
kóróna mfn er kaldur snjár,
klömbrur haffsa mitt aðsetur
þrautir mínar f þúsund ár
þekkir Guð einn og talið getur".
Mönnum hefir löngum verið undrunarefni, hvers
vegna þessu stórbrotna og kyngimagnaða kvæði, —
þótt misgott væri að öðru leyti, — var stungið undir
stól á þúsundárahátíðinni 1874, enda þótt síðari tímar
hafi að sjálfsögðu skipað þvf verðugri sess. Hefði
reyndar verið tækifæri á þjóðhátíðinni í fyrra, að bæta
nokkuð úr þessum ósmekklegu mistökum, þótt það
færist af einhverjum ástæðum einnig fyrir. Það situr
því kanski ekki á okkur að áfellast Hilmar Finsen og
aðra forráðamenn hátfðahaldanna 1874. En sá er
munurinn, að það sem var fyrir gleymslu og athuga-
leysi í fyrra, var af ráðnum hug þá. Og þarf ekki í
grafgötur að leita um ástæðuna: Enda þótt Hjálmar
Jónsson væri fyrir löngu orðið viðurkennt skáld, og
stórskáld þegar hann tók á, og engin vafi geti á þvf
leikið, að þeir sem tóku kvæðið með sér suður, Jón á
Gautlöndum og sr. Arnljótur, hafi komið því á leiðar-
enda, og Ioks, að engin ástæða er til að efa, að
háyfirvöldin hafi í rauninni kunnað að meta kvæðið,
þá hefir samt annað vegið þyngra á metaskálunum. Og
þar er ekkert um að villast. Þetta aldna almúgaskáld,
lítilsiglt að veraldargæðum, var ekki talið þess
verðugt að ávarpa hátignina, konung landsins; það var
skráð f annála réttvfsinnar og brennimerkt í
almenningsáliti, vegna kærumála og tilheyrandi
„þjófaleitar“ 30—40 árum áður, leitar sem að vísu
leiddi enga sekt f ljós, en var samt þann veg hagað, að
hún sýknaði það heldur ekki, en skildi eftir sig
grunsemdir í almenningsálitinu, sem síðan fylgdu
skáldinu sem skuggi alla þess tfð, og reyndar langt út
yfir gröf og dauða.
Grein þessi er rituð
I tilefni þess að 100 ör
eru liðin fró dauöa Bölu-
Hjölmars. Þessi hluti
hennar ötti að birtast
með öðrum greinum
um Hjölmar 1 siðasta blaði,
en þess var ekki kostur
sökum rúmleysis.
Óbættur hjá garði
Það er athygli vert, að enda þótt margt hafi verið
skrifað um hið þjóðmerka skáld f Bólu veit eg ekki til
að það hafi nokkru sinni verið brotið til mergjar, hvort
grunur þessi hafi verið á rökum reistur eða ekki. Þó er
þess ekki að dyljast, að yfirleitt mun verða lagður, —
meiri eða minni, — trúnaður á að skáldið kunni
eitthvað að hafa misstigið sig á dyggðarinnar vegi,
þjófaleit sé ekki gerð, nema einhver grunur liggi
fyrir, algengt hafi verið, að fátæklingar smádrýgðu
búsílag sitt á þennan hátt, o.s.frv. Og þegar vitnað er í
sýknudóminn f máli skáldsins er svarið einatt eitthvað
á þá leið, (eins og merkur Skagfirðingur sagði við mig,
er þetta bar á góma); „Jú, mikið rétt, en það bara
sannaðist ekkert, á hvorugan veginn. Eða hver skyldi
það hafa verið, sem kveikti f kofanum í Bólu?“. Þetta
er nokkurt dæmi um hvernig á þetta er litið almennt,
a.m.k. í Skagafirði, enda þótt ógjarna sé uppskátt
látið; svo eru „afsakanir" á reiðum höndum, fátækt,
örbyrgð heilsuleysi, o.s.frv., enda hljóti slfkum manni
að fyrirgefast mikið, og þessvegna ekki rétt að róta
mikið upp 1 þessu að óþörfu. Hitt virðast menn láta sig
minna skipta, hver sé sannleikurinn f málinu. Jafnvel
Finnur Sigmundsson, sem skrifar hið ágæta æfiárip
skáldsins, og allt færir til betri vegar, dregur verstu
broddana úr ákærunni, jafnvel hann gengur ekki
lengra en að sýna fram á, að hin ýmsu ákæruatriði séu
„ekki sönnuð“, „sakargögnin reynst veigalítil og þoku-
kennd", o.s.frv. Eg hefi hvergi séð tekið af skarið um
algert sakleysi skáldsins og konu hans. Margir munu
þeir, sem ekkert hafa gert þetta upp við sig, leyna
e.t.v. með sér grunsemdum, og Iáta síðan kyrrt Iiggja.
En allt um það þarf einhverntfma að reyna að komast
til botns í þessu. Og ef það væri nú svo, sem eg vil
ætla, að hægt sé að leiða fram ekki einasta sterkar
Ifkur heldur og fulla sönnun um sakleysi skáldsins og
þeirra hjóna, þá má það helst ekki dragast lengur. Að
vfsu er alger sýknusönnun vandkvæðum bundin í
málum af þessu tagi. En sé unnt að gjörhrekja sakar-
giptir þær og málsmeðferð, sem ákæran er byggð á, er
þar með sönnuð full sýkna. Þetta þarf að kanna hér, í
sambandi við mál skáldsins og sæmir ekki að það liggi
lengur óbætt hjá garði. Það er allt of lengi búið að
„ljúga með þögninni“ um það mál, eins og sóknar-
prestur minn, sr. Árni Þórarinsson, orðaði það.
„Fyrir Herrans dómi“
Nú vil eg áður en lengra er haldið benda á það, að
hver maður, sem les kvæði Hjálmars Jónssonar, með
nokkurri athygli, hlýtur að sannfærast um, að hann
muni saklaus af grunsemdum þeim, sem á honum hafa
legið, allt fram á okkar daga. Sá sem þetta ritar er að
nokkru ættaður af sömu slóðum, Akrahreppi, og
margt af nánu ættfólki mínu þar kom mjög við sögu
skáldsins. 1) Eg hefi alla tíð, — og löngu áður en eg
átti þess kost, að kynna mér heimildargögn sérstak-
lega, — trúað með sjálfum mér f sakleysi skáldsins,
þegar af ástæðum, sem eg vil láta koma hér fram
strax, enda eru þær enn og ávalt í fullu gildi.
Svo sem alkunnugt er, og kvæði Hjálmars berá
greinilega með sér var hann trúaður maður og alvar-
lega hugsandi, þótt vera megi að úfið skaplyndi hans
bæri hann stundum af leið. I fleiru en einu kvæði
hans, skýtur hann máli sfnu til Guðdómsins til lið-
sinnis og leiðréttingar. Og f eigin grafskrift sinni, sem
hann yrkir rétt skömmu fyrir andlátið, þá aldurhnig-
inn og þrotinn heilsu, leggur hann mál sín f Guðs dóm.
f því trausti að á efsta degi „verði uppskátt fyrir
Herrans dómi, hvað hér leið og hvað til saka vann“.
Getur nokkur maður látið sér detta í hug, að hann
hefði orkt þannig, á deyjanda degi, nema af þvf hann
vissi sig saklausan og ranglega sökum borinn? Og liðið
undir þvf allt sitt líf.
Hér ætti f rauninni ekki að þurfa frekari vitna við,
þetta er ekki annað en sem hver maður veit, finnur og
skilur, sem um það hugsar, hlutlaust og f fullri alvöru.
Allt að einu er rétt, að rekja það nánar hér á eftir,
hvað dómsmálabækur og aðrar tiltækar heimildir hafa
frá þessum málum að greina, en þær eru öllum
aðgengilegar i Þjóðskjalasafni. Rúmsins vegna verð eg
að láta tilvitnanir nægja að sinni og eftir þvf sem við á,
en geri annars ráð fyrir að heimildir þessar verði síðar
birtar í heild, og án úrfellinga.
II.
Aðför að Bóluhjónum
Það var f byrjun jólaföstu 1838 að sá atburður
gerðist f Bólu i Blönduhlíð,að hreppstjórar Akra-
hrepps, Eiríkur í Djúpadal og Pétur á Syðri-Brekkum,
tóku fyrirvaralaust hús á ábúendum þar, Hjálmari og
konu hans Guðnýju Ólafsdóttur. Kröfðust þeir hús-
rannsóknar (þjófaleitar) á bænum, þar eð þau væru
grunuð um sauðaþjófnað. I slagtogi með þeim hrepp-
stjórunum var allmikill hópur manna, aðallega
bændur af næstu bæjum. Alls voru þeir níu eða tíu
saman, og munu allir hafa verið óvildarmenn
Hjálmars, meiri og minni, og sumir jafnvel ákærendur
bak við tjöldin. Engin skilrfki sýndu þeir eða
hcimildir til aðfararinnar, né gáfu upp neina ákveðna
kærendur eða gerðarbeiðendur. Bæði hjónin í Bólu
voru heima, og börn þeirra, (átta, sjö og fjögurra ára).
Virðist Hjálmar ekki hafa verið heill heilsu, lagðist
hann fyrir og hafðist lftt að, og lá rúmfastur næstu
daga. Guðný kona hans var harðari af sér, fylgdi og
lýsti komumönnum um hýbýlin, og svaraði spurning-
um þeirra að öllu skýrt og greiðlega.
Það er strax grunsamlegt um húsleit þessa, að ekki
var látið nægja að hreppstjóri með t.d. tveim
skoðunarmönnum eða vottum, gerðu Ieitina, svo sem
yfirleitt var venja í slíkum tilfellum, heldur er stefnt á
©