Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1975, Page 12

Strax og orðið „mamma" var orðið sæmilega
skýrtmótað í huga manns, fór maður að lítast um.
Mörg orð þekkti maður að sjálfsögðu þegar; en flest
þeirra höfðu þó ekki enn öðlast gildi sitt. Það voru orð
eins og um hluti, blóm og dýr; maður nam myndina,
en náði ekki strax heiti hennar. Svo maður gekk um
með myndir og orð í huganum, en sem ekkert sam-
hengi virtist vera á milli; enginn skildi mann og því
varð maður að tala við sjálfan sig.
En best allra orðanna voru þó þau, sem engin mynd
fylgdi. Þau orð sem voru ímyndun ein. Þau fylltu
munn manns eins og stór brjóstsykursmoli. Þau
suðuðu ryrir eyrum manns eins og hljóð úr kuðungi.
Maður bragðaði á þeim, gekk um og tautaði þau fyrir
munni sér, eða þá hrópaði þau upphátt, þegar maður
var einsamall. Þannig orð voru bæði vísur og særing-
ar. Þau kölluðu fram sýnir. Form þeirra var furðulegt.
Þetta voru Kuðungsorð.
Þeir eldri hlógu og sögðu að þau þýddu ekkert.
Kuðungar væru tómir. En hvaðan kom þá suðið, sem
er bæði kuðungum og skrýtnum orðum sameiginlegt?
Fyrstu orðin, sem fylltu mig þessari miklu undrun,
voru hvorki Guð almáttugur né helvíti, heldur aðeins
orðið ,,heimur“, hinn stóri heimur. Og heimurinn var
allt það sem lá fyrir utan minn litla, þrönga sjón-
deildarhring.
Um þetta leyti var ég sex ára að aldri og átti félaga,
sem nefndur var Bjössi. Hann var sonur kaupmanns
ofan úr sveit, sem hafði orðið gjaldþrota, og þvi neyðst
til að flytjast í bæinn. Hann bjó ásamt fjölskyldu sinni
í leiguhúsnæði í húsi föður míns i útjaðri bæjarins.
Bjössi átti tvær systur, Ástrfði og Elnu. Þær voru
báðar mun eldri en við. Ég varð ástfanginnn í Ástriði
og sagði Bjössa, að hann mætti fá Elnu. En það vildi
Bjössi ekki, því að hún þvægi sér svo fruntalega um
eyrun, sagði hann. Varð þvi ekki úr neinu þeirra á
milli.
Ástriður og Elna gengu lika í skóla, jafnvel á
sunnudögum, svo aö þær voru víst alltof uppteknar og
fjarlægar fyrir okkur. Svo hefði mátt halda, en þannig
var það nú ekki. Að minnsta kosti gilti það ekki um
Ástriði sem var yngri og fallegri.
Eitt sinn kom Elna að okkur Ástríði uppi á háalofti.
Það var mikil niðurlæging. Eg man greinilega, hvern-
ig hún stóð þarna eins og engill Guðs i Edengarði með
teygjur i fléttunum, (því að hún mátti ekki ganga með
slaufur eins og Ástríður, því að hún tottaði þær alltaf)
og ég man ennþá vel eftir hneykslaninni í rödd
hennar, er hún sagði:
„Nei, Ásta, ertu búin að kenna honum þetta?“
Ég var skelkaður lengi eftir þetta, þvi ég hafði enga
minnstu hugmynd um það, hvað ég hafði eiginlega
lært þarna uppi á háalofti.
Börn kaupmannsins fluttu yfirleitt marga skrýtna
siði með sér. Bjössi skrúfaði til dæmis allar ljósaperur,
sem hann náði til úr Ijósastæðinum og beit af þeim
endana. Síðan náði hann sér í flöskuhreinsara og
byrjaði að fægja þær að innanverðu. Samt sem áður
lærði hann fyrst mismuninn á ljósi oliulampans og
rafmagnsljósi, þegar hann stakk tveimur prjónum inn
i rafmagnsinnstungu og fékk í sig straum.
Einu sinni faldi Ástríður sig inni i klæðaskáp uppi á
lofti, því að hún hafði tannpínu og vildi ekki leyfa
föður sínum að draga tönnina úr með þræði. Þegar
hún loksins fannst, datt hún metvitundarlaus út úr
skápnum, en tannpínan var þó horfin, þegar hún
rankaði við sér. Síðan voru allir vissir um það, að
naftalin væri besta ráðið gegn tannpinu.
Elna gerði mig svo skelkaðan með hneykslan sinni,
þarna uppi á háalofti, að ég þori varla neitt að segja
frá henni, þótt þar kenni þó margra grasa.
Siðmenningin og rétt notkun hennar aðskildu á
þessum tíma sveit og borg. Börn sveitakaupmannsins
áttu líka svolítið erfitt með að venjast henni. Einkum
Bjössi, en hann var líka yngstur. Einn daginn stóð
hann og grenjaði hástöfum í öðrum enda gangsins.
Hann hélt höndunum fyrir augun,'en glennti þó
sundur fingurna, svo að hann gæti séð. Kaupmaður-
inn, sem var afar barngóður, hljóp strax til hans og
spurði:
„Bjössi minn, hvað er eiginlega að?“
Bjössi grenjaði bara enn meira, en gat þó stunið
upp þessum ógleymanlegu orðum:
„Ég þarf að fara á klóið.“
„Nú blessaður, gerðu það þá,“ sagði kaupmaðurinn
og opnaði dyrnar fyrir hann.
„Nei, nei“, mótmælti Bjössi enn klökkari, á meðán
faðir hans leysti niður um hann. „Ég vil ekki
drukkna."
Þá um daginn fékk ég flengingu, því að upp hafði
komist um það, að ég hafði verið úti i garði að bíta í
eplin á ungu trjánum. Þá fór ég til Bjössa og sagði:
„Við tveir getum alls ekki verið hér lengur. Eigum
við ekki að stinga af út f heim?“
Bjössi leit á mig, þar sem hann sat á heitu rusla-
tunnulokinu, hinu einfalda, sakleysislega augnaráði
sínu.
„Út I heim“, sagði hann siðan. „Hvar er það?“
„Þú veist hvar þjóðvegurinn er, er það ekki?“ sagði
ég. „Ef maður gengur eftir honum, þá kemst maður út
í heim.“
Bjössi klóraði sér í klofinu, þar sem buxurnar voru
of þröngar. Stór hrossafluga settist á stórutá hans, sem
hann hafði bundið um.
„Ég er ekki búinn að borða,“ sagði hann síðan.
Bjössi óttaðist alltaf hungrið.
Ég stóð og steig í tærnar og reyndi að hugsa út
eitthvað, er vakið gæti áhuga Bjössa. Hrossaflugan
suðaði nú undir ruslatunnulokinu. Ég hallaði mér upp
að dyrum hænsnakofans og neri annarri ilinni upp að
heitu timbrinu. Loks datt mér ráð í hug. "
„Þú ættir nú að koma með samt,“ sagði ég. „Þá
losnarðu við að þurfa að fara á klósettið alltaf hreint."
Bjössi leit tortrygginn á mig, en greinilega með
meiri áhuga.
„Er ekkert — svoleiðis — úti f heimi?“ spurði hann.
„Nei,“ sagði ég. „Úti í heimi má maður gera allt sem
maður vill.“
Þar með var Bjössi unninn fyrir málefnið.
Aður en við héldum, af stað læddist ég inn i hænsna-
kofann gegnum lúguna sem raunar ætluð var
hænsnunum sjálfum. Hefði ég notað dyrnar, gæti hafa
sést til mfn. Ég fyllti annan buxnavasann af höfrum
en hinn af maís. Af reynslu vissi ég að þetta mátti éta,
þegar ekki var annað til. Meðan ég stóð þarna boginn
yfir fóðurkassanum, flögraði stór hæna af ítölsku kyni
upp úr einu hreiðrinu og ruddist með mikum bægsla-
gangi gegnum hænsnalúguna. Auðvitað eru nýorpin
egg góð líka, hugsaði ég. Svo ég tók eggin þrjú sem
lágu þarna i hreiðrinu og stakk þeim inn á mig.
‘ Úti á vegi beið Bjössi. Hann stóð í felum bak vió
símastaur. Eggin brotnuðu og rauðan sullaðist innan á
mig hafrarnir sáldruðust niður buxnaskálmarnar. En
hvað voru þvílíkir smámunir andspænis þeirri stað-
reynd, að við vorum nú á leið út í hinn stóra heim.
Fyrir enda vegarins, þar sem við bjuggum, lá járn-
brautarspor niður að brautarbrú, er var í smíðum.
Handan við brautarsporið lá kornakur, sem við gátum
stytt okkur leið yfir, ef við þurftum að komast upp á
veg. Hátt ofan úr brekkunni, þar sem greniskógurinn
var, óku langar lestir fullar af möl og sandi. Hallinn
var það mikill, að vagnarnir gátu runnið niður brekk-
una, en alltaf var þó maður aftast við hemlana. Upp í
móti drógu hestar tóma vagna.
A kvöldin, þegar verkamennirnir voru farnir, óku
stóru strákarnir vögnum niður brekkuna á mikilli
ferð. Allir sögðu, að þetta væri stórhættulegt, og að
örugglega yrði slys. En stóru strákarnir hlógu bara og
sögðu að við því væri ekkert hægt að gera.
Eitt kvöldið brotnuðu fjögur rif í strák, þegar hann
klemmdist á milli vagna. Stóru strákarnir sögðu, að
hann hefði alveg eins getað farið f klessu. Þegar
sjúkrabíll kom að sækja hann, hafði liðið yfir hann.
En þegar hann kom heim til sin mörgum dögum
seinna, var hann montinn og hældi sér af því að þeir á
spítalanum hefðu aldrei séð jafnskítugar lappir og á
honum.
Niðri við brúna var staður, þar sem við slógumst við
þá villtu. Ég segi við, því þegar um slagsmál var að
ræða, gátum við minni strákarnir alltaf fengið að vera
með. Stóru strákarnir notuðu okkur fyrir beitu.
Þeir ginntu okkur upp I brekkuna við brúarsporð-
inn, þar sem við áttum að sýna okkur hinum villtu, þ.e.
þeim heimilislausu, vandræðastrákunum. Þar stóðum
við svo og góluðum til að ginna þá nær, en stóru
strákarnir földu sig á meðan. Þegar þeir villtu svo
komu, veifandi prikunum sfnum og hnútasvipunum
og byrjuðu að Iemja okkur litlu strákana, komu þeir
stóru úr húsunum okkar og réðust á þá. En þeir
göbbuðu okkur líka oft og létu okkur eina eftir.
Þannig lærðum við, hverju búast mátti við af stóru
strákunum.
Áður en járnbrautarbrúin varð byggð, voru
þarna fjórar slár og hliðvörður. Á kvöldin,
þegar hraðlestin ók framhjá á suðurleið, tóku
allir krakkar f nágrenninu hlaupahjólin sín
og renndu sér í stórum hóp niður að hliðinu.
Það var töluverður spotti þangað niðureftir,
og þeir minnstu komust sjaldnast í tæka tið.Þettagekk
út á það að geta hlaupið sem hraðast og þeir tveir sem
fyrstir voru, máttu hanga í slánni. Ef maður var beint
á móti verðinum, var maður úr augsýn hans, en sá sem
komst hæst upp og gat haldið sér lengst, áður en hann
sleppti takinu og lét sig falla til jarðar, fékk mörg
húrrahróp f viðurkenningarskyni.
Og stóru strákarnir gátu hrópað húrra svo hátt, að
maður þurfti ekki að skammast sín það sem eftir var
kvöldsins.
Einu sinni lét einn strákur sig hanga of lengi. Stóru
strákarnir hrópuðu til hans að sleppa. Hann sneri
annan fótinn úr liði við fallið. En stóru strákarnir
sögðu bara, að það væri af því, að hann væri asni.
Við áttum hund, danskan úlfhund, sem hét Chang.
Hann átti það til að hlaupa geltandi á milli teinanna
fyrir framan lestina svolitla stund áður en hann stökk
niðuraf og kom til að láta klappa sér. Lestirnar að
sunnan óku þá enn á næstum þvi fullum hraða þarna.
Fólk, sem sá Chang hlaupa fyrir framan lestina, hristi
höfuðið og sagði: „Einhvern tíma fer illa.“ Pabbi minn
var hreykinn af Chang og við hin elskuðum hann.
Ein þeir, sem spáðu slysi, urðu sannspáir. Eitt sinn,
er við pabbi og mamma gengum meðfram teinunum,
hrasaði Chang á milli bitanna og hjól lestarinnar
runnu yfir hann. En hann dó ekki þá. Pabbi bar Chang
til hliðvarðarins, sem batt enda á þjáningar hans með
hamarshöggi. Mamma og ég hlupum allt hvað fætur
toguðu yfir akurinn. Þegar pabbi kom heim var hann
enn grátandi. Þetta var í eina skiptið sem ég hef séð
foreldra mína gráta.
Þarna við kornakurinn stóð ég og hugsaði um allt,
sem ég hafði séð og heyrt. Margir bardagar höfðu
verið háðir þarna í nágrenninu, og staðurinn var alltaf
varasamur. En það eina, sem fyllti mig verulegum
ugg, var tilhugsunin um, að þurfa.bráðum að fara I
skóla. Það var víst gott, að maður var vanur barsmíð-
um, svo maður gæti tekið við slíkri útreið án þess að
vikna. Það var lfka gott, að ég hafði lært að berjast eða
flýja, þegar hættan var mest. En hvernig átti maður að
spjara sig gegn stóru strákunum í skólanum, sem
maður þekkti ekkert, og gegn þeim fullorðnu, sem
höfðu prik og máttu lemja okkur litlu strákana?
Hér niðri á akrinum við járnbrautarbrúna ríktu
óskrifuð lög er sögðu: Þú mátt aldrei berja þér minni
Framhald á bls. 14