Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Blaðsíða 19

Þegar ég sat í rökkrinu í
gær og hugðist velta fyrir
mér ræðutexta næsta sunnu-
dags, þá sóttu að mérfjar-
lægar hugsanir. Ég hafði
blaðað í sálmabókinni og
staldrað um stund við sálm-
inn: „Lærdómstími ævin er".
Hver af skólum liðinna daga
hafði reynst heldbeztur?
Smám saman var eins og
vaxandi skilvinduhljóð bærist
mér til eyrna. Þessi svæfandi
seimur, er fyllti gamla búrið
skuggsæla, með blökkum
bitum i lofti, þar sem
dordinglar leyndust í skotum
við vefi sína, búrið, sem nú
er löngu horfið. En þarna sá
ég aftur undanrennubogann
standa út úr öðrum blikk-
stútnum, falla eins og lítinn
foss, sem gerði göng í froðu-
kúfinn á fötunni, en mjór,
gulur rjómabogi féll úr hinum
stútnum niður í rósótta skál,
haglega spengda. Þá bættist
við há og fíngerð rödd, sem
hóf sig yfir skilvinduseiminn
og söng þennan sálm um
lærdómsttmann, vinnutím-
ann, reynslutímann og
náðartimann, sem ævin er
allt í senn. Hún fóstra min
stóð þarna með heklaða kollu
á gráhærðu höfði og stóra
strigasvuntu bundna um
grannt mittið. Hún hallaði sér
fram og studdi vinstri hendi á
mjöðm sér, en sneri skilvind-
unni með þeirri hægri. Birtan
að utan glampaði í stál-
spangargleraugunum, þegar
hún horfði upp í gluggann
fyrir ofan, þar sem bleik sinu-
stráin vögguðu fyrir kvöld-
blænum og strukust við litla
rúðu. Hún söng sálminn um
aðskiljanlega tima ævinnar,
sem voru eins og sterkir
þættir í vænni voð þeirra ein-
yrkja, sem höfðu kjark til að
slá vefinn starfsfúsir og
heiðarlegir; þeirra, sem festu
rætur i íslenzkri jörð, hlóðu
veggi og vörður, ruddu vegi
um hraun og skörð, byltu
kargaþýfi með handverkfær-
um og glöddust, þegar ný-
ræktin grænkaði að vori. Hún
fóstra min, sem ég kalla svo,
hét Ólína og bærinn Hliðar-
endi í Bárðardal. Það er
dalurinn, sem Látra Björg orti
um forðum:
„Bárðardalur er bezta sveit,
þó bæja sé langt í milli.
Þegið hefi ég i þeim reit
þyngsta magafylli."
Þannig kenndi Ólina mér
þessa vísu og raunar fleiri,
sem skáldkonan gæfusnauða
hafði ort um baei þá, sem
hún heimsótti i dalnum.
Göngumóð kom förukonan í
Hvarf, sem er nyrzti bær i
hreppnum vestan
Skjálfandafljóts og dró ekki
úr mæði sinni og ferðaþreytu
í stökunni:
„Hvíldi ég mig á Hvarfi
um stund,
hvásaði svo af mæði,
að þornuðu mörg mýra-
sund
og melar léku á þræði".
Næsti bær innar heitir
Eyjadalsá, og var þar áður
prestsetur, en kirkjan var
lögð niður 1 858. Þar orti
Björg:
„Á Eyjadalsá át ég mest
alla mína daga.
Þar var fæðan bauna bezt
svo bólgna tók i maga".
Afleiðing þessara kjarn-
miklu góðgerða kom i Ijós,
þegar hún kom í Hlíðarenda,
því þá orti hún.
„Á Hlíðarenda hljóp á mig
heljarmikil drulla.
Blessuð hjónin báru sig
að bera út stampa fulla".
Á vergangi hefur Björg
ekki vanist góðu og því ekki
þolað þá staðgóðu rétti, sem
maddaman á Eyjadalsá bar
fyrir hana. —
Það var geitamjólk, sem
fóstra min var nú að skilja og
því var rjóminn svona gulur
og þykkur, að hann varla
hneig. Stundum bjó hún til
ost úr mjólkinni. Þeir voru
þunnir, kringlóttir og alsettir
örsmáum götum. Ég settist á
gömlu búrkistuna, þegar við
komum úr fjósinu og hún
skar mér pottbrauðsneið,
smurði þykkt og lagði ost
ofan á. Síðan rétti hún mér
tinausu barmafulla af mjólk,
er hún tók úr nettri, græn-
málaðri tréfötu, sem geiturn-
ar voru mjólkaðar í. Það var
ákveðið markmið gömlu kon-
unnar, að skila mérfeitari
heim á haustin, og við það
stóð hún ævinlega. En hún
fræddi mig jafnframt dyggi-
lega um forna reynslu og
liðna stund. Hún var einn
þessara háskóla, er setja óaf-
máanlegt mark á hvern
þann, sem er reiðubúinn að
hlusta. — Túnið umhverfis
bæinn var ekki stórt, þegar
ég kom þangað við upphaf
seinni heimsstyrjaldar, því
hægt hafði unnist með rekur
einaramboða. En umhverfis
það var hlaðinn vallargarður,
gróinn og hvanngrænn á
sumrin. Að sunnan þar sem
garðurinn mætti brekkunni á
grónum hraunkambi, stóð og
stendur enn hár hraundrang-
ur.
Þegar vel er að gáð, þá
minnir hann á risavaxinn karl
með byrgði á baki. Hann var
alltaf nefndur karlinn ( dag-
legu tali. Auðvitað átti hann
sér sögu, sem ég heyrði fyrst
þar sem ég sat á búrkistunni
með mjólkurskegg og drakk
úr ausunni.
Drangurinn var tröllkarl,
sem i fyrndinni hafði búið !
Bleiksmýrardal, sem gengur
inn af Fnjóskadal og nær
allra norðlenzkra dala lengst
suður i öræfin. Var hann síð-
ar, er tröllabyggð lagðist í
auðn, útilegumannabyggð,
sem frá er greint i ýmsum
sögum. En saga þessi gerðist
á dögum nátttröllanna. Ein-
hverju sinni langaði karlinn
mjög i nýmeti og ákvað við
kerlu sína, að þau skyldu
leggja land undir fót austur i
Mývatnssveit og draga þar
fyrir í vatninu. Þegar sól var
sezt héldu þau af stað sem
leið lá beint af augum austur
yfir heiðar, voru heldur stór-
stig og varð Skjálfandafljót
þeim enginn farartálmi. Seg-
ir ekki af ferðum þeirra fyrr
en þau komu austur, að veiði
brást þeim ekki og dvöldu
þau þvi alllengi við vatnið.
Lögðu þau vænar silunga-
kippur á bök sér og voru það
miklar klyfjar, svo ferðin sótt-
ist hægar heim á leið. Þegar
þau höfðu vaðið Skjálfanda-
fljót og voru komin að
brekkurótum sunnan við vall-
argarðinn á Hlíðarenda varð
kerlingu mál. Setti hún niður
byrgði sína og sem hún sat
nú þarna á hækjum sínum og
kastaði af sér vatni, þá kom
sólin upp fyrir brún Fljóts-
heiðar og morgunljóminn
flæddi yfirdalinn. Skifti það
þá engum togum, að jafn-
skjótt urðu þau skötuhjúin að
steini.
— En hvernig stendur
þá á því, að kerlingin er
horfin? spurði ég fóstru
mína. — Það er nú saga að
segja frá þvi. Löngu siðar bjó
hér bóndi, kappsfullur og
skjótráður. Hann bjó með
geitur eins og venja hefur
verið hér á bæ til þessa dags.
Nú fer ekki vel að hafa geitur
og sauðfé saman í húsum,
þar sem geiturnar eru með
afbrigðum frekar og ryðjast
að görðum svo kindur verða
afskiftar.
Ákvað því bóndi að reisa
sér geitakofa. Fannst honum
þjóðráð að komast hjá að tína
saman hleðslugrjót, en réðst
með sleggju á kerlingu þar
sem hún sat og molaði hana
niður. Siðan hlóð hann kof-
ann úr grjótinu og rak geitur
sinar i hann. En morguninn
eftir gaf honum á að lita, er
hann hugðist hára þeim. Var
kofinn hruninn til grunna
lágu geiturnar steindauðar
undir rústunum. Síðan þetta
óhappaverk var unnið er
tröllkarlinn ósköp einmanna,
en engum hefur komið til
hugar að hrófla við honum,
enda þótt hann hafi síðan
lent i miðjum vallargarð-
inum.
Þetta er ekki eina tröllasag-
an af þessum slóðum. í
Grettissögu segir af tröllkonu
nokkurri, sem nam á brott
húsbóndann á Sandhaugum,
sem er næsti bær sunnan við
Hlíðarenda, og ári siðar hús-
karl á sama bæ. í sögunni
segir frá þvi, að með því
Gretti var mjög lagið að
koma af reimleikum og aftur-
göngum, þá gerði hann ferð
sína til Bárðardals. Hrikaleg
er frásögnin af þvi, hvernig
Grettir kom tröllkonunni fyrir
i Eyjadalsárfossi eftir nætur-
langa glímu á fimm kilómetra
langri leið milli bæjanna Eígi
þóttist hann hafa fengist við
slikan ófagnað fyrir afls sakir.
Hún hafði þá haldið honum
svo fast að sér, að hann mátti
hvorugri hendi taka til nokk-
urs, nema hvað hann hélt
utan um miðja kettuna, en
það er annað heiti á tröll-
konu. Þegar þau komu á ár-
gljúfrið, bregður hann flagð-
konunni til sveiflu. í þvi var
honum laus hin hægri hönd-
in. Hann þreif þá skjótt til
saxsins, er hann var girtur
með og bregður því, heggur
þá á öxl tröllinu, svo að af tók
höndina hægri. Varð hann þá
laus, en hún steyptist i gljúfr-
in og svo i fossinn. Hægur
vandi er fyrir hvern þann,
sem ekki kannast við sögu
þessa að fletta upp á 64.
Framhald á bls. 23