Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1979, Blaðsíða 6

í UPPHAFI VARÐ SPRENGING
Heimurinn varö til í gífur-
legri sprengingu fyrir u.p.b.
18 milljöröum óra. Um leið
hófust tíminn og rúmiö.

Heimurinn tók pegar aö penj-
ast út. Eftir brot úr sekúndu
myndaöist efniö, upp úr
geisluninni, í formi frumagna,
-rafeinda og vetniskjarna.
Frum-
legasti
hugsuður
aldarinnar
af þessum sökum aö Einstein léöi nafn
sitt undir bréf það sem nokkrir vísinda-
menn sendu Roosevelt forseta áriö
1939, og frægt er oröið því þaö varö
upphafið aö kjarnorkusprengjusmíð
Bandaríkjamanna sem kennd var við
Manhattan. Hann mun ekki hafa lagt
annað til málsins en nafn sitt; aðrir
sömdu bréfiö, enda komst hann ein-
hvern tíma svo aö oröi um þetta aö „ég
var bara póstkassi".
Þaö fór svo eins og alkunna er aö
Bandaríkjamenn uröu á undan Þjóö-
verjum aö smíöa sprengju, enda Þjóð-
verjar aö þrotum komnir um þetta
leyti. En Japanir þráuöust enn viö og á
endanum var sprengjunni varpað á
Japan, tveim frekar en einni. Þaö var
óöara Ijóst af þessum tilraunum tveim
aö hér höföu oröiö mestu framfarir í
eyðingartækni sem um gat í sögunni.
Þaö var og Ijóst, aö ekki yröi aftur
snúiö og eina vonin væri aö takast
mætti aö halda þessu í nokkrum
skefjum. Sú von virtist þó heldur tæp
eins og á stóö.
Kjarnorkusprengjan og horfurnar
ollu Einstein þungum áhyggjum sein-
ustu æviár hans. Honum var Ijóst hve
mannkynið var hætt komiö og vildi
hann nú gera allt sem í hans valdi stóö
til þess aö koma öörum í skilning um
það. Þaö varö aö upplýsa menn um
hættuna svo aö þeir gætu varaö sig.
Einstein var maöur frjálslyndur í stjórn-
málum og pólitískar hugsjónir hans og
markmiö nokkuð langsótt, eins og títt
er um vísindamenn; hann var t.a.m.
mikill áhugamaður um alheimsstjórn.
Að vísu lét hann líka ýmis nærtækari
stjórnmál til sín taka, og meö öllu meiri
árangri, svo sem zíonismann og ísra-
elsríki. (Honum var m.a.s. boöiö aö
veröa forseti ísraels 1952, en afþakk-
aöi þaö og var þaö hyggilegt því hann
haföi ekkert í þaö að gera).
Þaö gefur auga leið þeim sem fer aö
kynna sér ævi Einsteins, aö hann hefur
veriö frábærlega viöfelldinn og
skemmtilegur maöur í viðkynningu.
Menn voru enda svo ákafir aö kynnast
honum aö hann haföi lítinn friö lang-
tímum saman. Haföi hann þó ýmis ráð
til aö koma af sér fólki. Eitt var þaö aö
hann lét bera sér súpu. Mælti hann þá
svo fyrir aö borin skyldi inn súpuskál
þegar gestur heföi setiö í hálftíma eöa
um þaö bil. Þægi Einstein súpuna
höfðu fáir einurð til aö sitja lengur, en
stundum vildi gamli maðurinn gjarnan
hafa gestinn lengur og sendi þá
súpuna út aftur. Hefur þetta orðið
mikill súpuburður gegnum árin.
Einstein lézt áriö 1955, og er þess
getiö aö á náttborðinu lágu blöö
útkrotuð óloknum jöfnum. Einstein var
„þrjózkur gamall syndari" til hinztu
stundar, svo sem hann komst einhvern
tíma aö oröi um sjálfan sig viö Max
Horn; hann dó sem sé ósáttur viö
skammtakenninguna, haföi aldrei
kunnaö aö meta hana og var enn
staðráöinn aö finna betri lausn. Hann
var viss um þaö að lausnin fyndist þótt
seint yröi, náttúran væri skiljanleg og
mundi skiljast mönnum fyrr eöa síöar
ef þeir aðeins héldu áfram aö reyna.
„Guð er útsmoginn" sagöi hann ein-
hvern tíma „— en hann er ekki illkvitt-
inn“.
NIGEL HAWKES
Heimurinn hófst meö sprengingu.
Glóandi orkuhnöttur sprakk og brotin
þeyttust í allar áttir út í geiminn. Einum
hundraöasta úr sekúndu eftir sköpun-
ina nam hitinn í alheiminum 100
milljörðum gráöa á Celsius og hann var
4 milljörðum sinnum þéttari en vatn.
Agnir mynduöust, breyttust í orku og
síðan aftur í efni. Eftir þrjár mínútur og
46 sekúndur héngu agnirnar loks
saman svo lengi aö vetnis- og helíum-
kjarnar gátu myndazt. Hálftíma seinna
var fjórðungur vetnisins umbreyttur í
helíum — og þar meö var efnafræðileg
samsetning alheimsins ráöin til fram-
búöar.
Upp úr þessu fór sköpunina líka á
hægja, þótt alheimurinn héldi áfram að
þenjast út. Það kólnaði smám saman í
heiminum; eftir 700 þúsund ár var
hitinn kominn niöur í 4000 gráöur á
Celsíus og heimurinn ekki lengur
mestmegnis geislun heldur efni. Kjarn-
ar og rafeindir mynduöu saman vetnis-
og helíumgas og gasský söfnuðust
saman í stjörnur og stjarnkerfi Síöan
eru liönir 15—20 milljarðar ára. En
alheimurinn er enn aö þenjast út,
stjörnur og stjarnkerfi þeytast hvert frá
ööru „út" í geiminn meö ægihraöa þótt
þau hægi jafnt og þétt ferðina.
Endurómar
sköpunarinnar
Flestallir „heimsmyndarfræöingar"
nú á dögum eru á einu máii um þaö aö
þessi heimsmynd sé rétt í höfuðatriö-
um, heimurinn hafi byrjaö meö gífur-
legri sprengingu. Einstein átti aö
nokkru leyti upphafiö aö þessari
heimsmynd, a.m.k. vísaöi hann veginn.
Þaö var innifalið í almennu afstæöis-
kenningunni aö alheimurinn héldi
áfram að þenjast út. En Einstein var
meinilla viö þá tilhugsun (þetta rann
reyndar ekki upp fyrir honum fyrr en
ári eftir aö hann birti kenninguna);
hann vildi hafa alheiminn stööugan og
óumbreytanlegan, og gekk hann svo
langt aö hagræöa útreikningum sínum
í því skyni aö sanna þaö. Það var ekki
fyrr en einum 13 árum seinna aö
Bandaríkjamaöur nokkur, Edwin
Hubble, sýndi fram á þaö aö stjarn-
kerfin voru í raun og veru enn aö
þeytast sundur og fjarlægjast hvert
annaö og hin upprunalega kenning
Einsteins rétt.
Nærri 40 árum síðar færöu svo tveir
landar Hubble, þeir Arno Penzias og
Robert Wilson í Bell-rannsóknarstöö-
inni, sönnur á þaö að heimurinn heföi
hafizt með sprengingu. Þaö var nánast
fyrir tilviljun aö þeir uppgötvuöu þetta.
Þeir höföu veriö aö reyna að losa
útvarpsloftnet viö truflanir. Þaö hefði
átt aö vera einfalt verk en einhverra
hluta vegna gekk þaö illa í þetta sinn
og var alveg sama hvernig þeir Penzias
og Wilson hreinsuöu loftnetiö og stilltu
— alltaf var eftir jafn, daufur sónn. Þaö
kom að lokum á daginn aö þetta var
geislun frá upphafi heimsins, hún haföi
veriö að breiðast út um geiminn allar
götur síðan í árdaga. Vísindamenn
komust aö þeirri niöurstööu aö hún
hlyti aö hafa átt upptök sín í spreng-
ingu. Wilson og Penzias geröu upp-
götvun sína árið 1965 og í fyrra fengu
þeir svo Nóbelsverölaunin í eðlisfræði
fyrir hana.
Opinn heimur
eöa lokaöur
Vitanlega vantar ennþá geysimikiö í
heimsmyndina þótt vísindamenn þykist
orðiö vita aö heimurinn hafi oröiö til í
sprengingu. Þaö er til aö mynda óvíst
um lögun hans. Menn eru aöallega aö
velta fyrir sér tveim möguleikum í því
efni, þ.e.a.s. að alheimurinn sé lokað-
ur, þ.e. takmarkaður t.d. líkur blööru
sem veriö er aö blása upp, ellegar
hann sé opinn, þ.e. teygist endalaust í
allar áttir. í fyrra tilvikinu væri hugsan-
legt aö „sigla" kringum heiminn og
komast aftur til upphafsstaöarins; sé
heimurinn hins vegar opinn er útjlokað
aö komast umhverfis hann.
Þessar vangaveltur um lögun al-
heimsins eru svo nátengdar því hvern-
ig hann muni enda. Sé hann opinn mun