Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1983, Blaðsíða 5

ijAmi
Aldrei aftur
Hiroshima
Þessi krafa er of sjálfsögð til þess að þörf sé
að ræða hana. Þeir, sem hins vegar halda því
fram, að leiðin að þessu marki sé einhliða
afvopnun vestrænna ríkja, gera sig í meira
lagi tortryggilega, og það mál er full þörf að
ræða.
Stöðugar kröfugöngur og fundir eru haldnir
um Vesturlönd, þar sem m.a. er rekinn áróður
fyrir því að Vesturveldin leggi einhliða niður
kjarnorkuvopn. Það munu hafa verið á einum
slíkum fundi, að ónafngreind kona varpaði
fram spurningu, sem ísenn er einföld oglætur
ekki mikið yfir sér, en felur þó í sér, ef betur
er að gáð, svo raunhæfa niðurstöðu, að sagt
hefur verið allt sem segja þarf, og svör óþörf.
Spurningin var eitthvað á þessa leið: Haldið
þið, góðir fundarmenn, að Bandaríkjamenn
hefðu varpað sprengjunni á Hiroshima, ef
Japanir hefðu átt sams konar sprengjur, og
Bandaríkjamenn hefðu vitað um það?
í Austur-Evrópu eru engar kröfugöngur né
fundahöld um afvopnun. „Miðstjórnarlýðræð-
ið“ gerir ekki ráð fyrir þess háttar vafstri og
þar er því engin ónafngreind kona til að leggja
fram óþægilegar spurningar. Þar hefur „mið-
stjórnin“ iekið sér endanlegt umboð til að
ákvarða. Og sú ákvörðun er að Sovét skuli
vera öflugt kjarnorkuveldi. Rússar hafa líka
allt frá stríðslokum neitað að vera aðilar að
afvopnun, enda þótt þeim væri fullljóst að
rúmu ári eftir stríðslok höfðu Bandaríkin af-
vopnast svo fullkomlega, að ekki var einu
sinni til ein herdeild á landi eða í lofti reiðu-
búin til átaka, eins og Dean Rusk segir frá.
Þessu líkt þóttist ég merkja um algera afvopn-
un er ég dvaldi í Englandi í nokkur ár eftir lok
fyrra stríðsins, enda voru Bretar alls óviðbún-
ir er Hitler hófst handa, og þess vegna tókst
Chamberlain svo óbjörgulega að hann hafði
ekki tiltækan herstyrk bak við sig.
Sýna ekki þessar staðreyndir að það muni
vera dálítið vafasöm bjartsýni að tala um ein-
hliða afvopnun Vesturveldanna, í trausti þess
að þá muni Rússar koma á eftir með sína
afvopnun, þrátt fyrir að þeir hafa aldrei léð
máls á neinu slíku?
En Rússar treysta ekki Bandaríkja-
mönnum, var einhver að segja, ekki síst þar
sem Bandaríkin eru eina veldið sem beitt hef-
ur kjarnorku í stríði.
Þessi staðhæfing er ekki mjög sannfærandi.
Japanir hófu Kyrrahafsstyrjöldina með
harkalegri hætti en áður hafði þekkst. Og þeir
háðu styrjöldina af meiri fólsku en dæmi eru
til um. Kannski gerði þetta Bandaríkj-
amönnum auðveldara að útkljá styrjöldina
með Hiroshima.
Þegar sprengjunni var varpað, stóðu leikar
þannig í undanhaldi Japana, að Bandaríkja-
menn höfðu tekið eyjuna Okinawa, sem er um
300 sjómílur suður af japönsku heimaeyjun-
uni. Taka eyjarinnar, þótt lítil sé, hafði kostað
þau ókjör hermanna af báðum þjóðum, að
augljóst var, að taka heimaeyjanna mundi
kosta líf mörg hundruð þúsunda, ef ekki millj-
óna.
Spurningin sem Truman forseti þurfti að
gera upp við sig var ægileg og einhver sú
afdrifaríkasta sem nokkur maður hefur þurft
að svara: „Eigum við að fórna hundruðum
þúsunda hermanna úr blóma bandarískrar
æsku, eða eigum við að nota nýja óreynda
vopnið, sem við búumst við að drepi ókjör
japanskra borgara, og þar með hræða Japani
til uppgjafar?“
Ákvörðunin sem Eisenhower yfirhershöfð-
ingi þurfti að taka áður en herir Bandaríkja-
manna komu að Saxelfi, í sókn Bandaríkja-
hers til Berlínar, var líka stór. Hann spurði
Bradley hershöfðingja: „Hve marga menn
kostar það okkur að taka Berlín ?“ „Eitt
hundrað þúsund,“ svaraði Bradley. „Þá eftir-
látum við Rússum heiðurinn af töku Berlín-
ar,“ var svar yfirhershöfðingjans.
Að baki báðum þessum ákvörðunum birtist
þungi almenningsálitsins, sem í lýðræðisríkj-
um leyfir ekki lengur að hershöfðingjar leiki
stríðshetjur með því að fórna lífi hermanna að
geðþótta. En sú mannúðarstefna sem gengið
hefur yfir í lýðræðisríkjum Vesturlanda á 20.
öldinni og leitt hefur til aukins frelsis ogjafn-
réttis ásamt aukinni virðingu fyrir lífi og vel-
ferð almennings, hefur um leið gjörbreytt
viðhorfum manna í þessum heimshluta, m.a.
til styrjalda. En jafnframt þessu er lýðræðið,
eins og það hefur þróast á Vesturlöndum,
ákaflega óhentugt stjórnarform til stríðs-
rekstrar og líklega alls óhæft til að hefja árás-
arstyrjöld. Þessu til staðfestingar má benda á
að ekkert lýðræðisríkja Vesturlanda hefur
stofnað til styrjaldar á þessari öld. (Þá lít ég
framhjá Suezátökunum árið 1956. En kannski
sannar einmitt sá atburður öðru betur það
sem ég er hér að halda fram, því það voru
lýðræðisríkin, vinaþjóðir Breta og Frakka,
sem stöðvuðu þetta frumhlaup, sem þau töldu
algera ósvinnu.) íþess háttar málum henta
ekki langar umræður og atkvæðagreiðslur.
Þetta kom líka berlega fram í því, hve seint
Bandaríkjamönnum gekk að koma sér að þátt-
töku í heimsstyrjöldunum báðum, og voru þó
forráðamenn þeirra allir af vilja gerðir. í fyrri
styrjöldinni var það ekki fyrr en það gat heit-
ið að á þá hefði verið ráðist með árásinni á
Lusitaníu, og síðan óheftum kafbátahernaði,
að þeir hófu þátttöku. í síðari styrjöldinni
kom árásin á Pearl Harbour Roosevelt til
hjálpar.
Einræðisherrar, eins og Stalín og Hitler og
þeirra líkar, þurfa engrar slíkrar hjálpar við.
Þeir búa sér einfaldlega til ástæður og hefjast
síðan handa, svo sem gerði Stalín í Finnlandi
og Hitler í Tékkóslóvakíu og Póllandi. Enda
bera frásagnir af síðustu dögum Hitlers ótví-
rætt með sér að hann hefði ekki hikað við að
nota kjarnorkusprengjur, ef hann hefði átt
þær, og enginn hefði haft framtak til að
skjóta hann áður.
Aftur á móti virðast mér þeir tímar vera
komnir, eða að minnsta kosti vera í sjónmáli,
að á Vesturlöndum yrði herkvaðningu mætt
með virkum allsherjarmótmælum, nema um
varnarstyrjöld væri að ræða. Þessu til stuðn-
ings má rifja upp að liðhlaup þótti til skamms
tíma nánast fjarstæða, enda voru liðhlaupar
umyrðalaust skotnir. í nýafstöðnu Víet-
namstríði, aftur á móti, voru liðhlaupar úr
her Bandaríkjanna 30 þúsund, að mig minnir,
enda þótti ekki annað fært en gefa þessum
stóra hópi upp sakir að stríði loknu.
Þetta sýnir hvert stefnir, að stjórnvöld í
þessum heimshluta eru tekin að fara með
þessi mál hermanna rétt eins og um væri að
ræða kontórista, sem hlaupið hefðu úr vinn-
unni. En í raun breytir þetta engu frá því sem
áður var, vegna þess að hlutverk hermanna á
Vesturlöndum er að mestu fyrir bí. Þessi ríki
hafa ekki lengur áhuga á landvinningum,
enda hafa þau undanfarin ár gefið frelsi öll-
um þeim löndum sem þau stundum áður börðu
undir sig í hernaði. En landakröfur eru nær
alltaf orsök styrjalda.
Þessu er öðruvísi farið með Rússa. Þeir eru
eina háþróaða ríkið í veröldinni, sem á þessari
öld hefur fært út landamæri sín, og það svo að
um munar, og standa enn í þeirri iðju á þess-
ari stundu í Afganistan, auk þess sem þeir
undiroka eins og nýlendur lönd, sem í Evrópu
einni svara til tífaldri stærð íslands.
Einhliða afvopnun Vesturveldanna væri
þannig ákaflega þægileg fyrir Rússa, því að ef
þeir hefðu einir þjóða kjarnorkuvopn á skot-
pöllum, dygðu þeim hótanir einar til að fá
málum sínum framgengt, og þá kæmi brátt á
daginn hvort „betri væri rauður en dauður“.
En fyrir þau okkar, sem hvorki vilja vera
rauð eða dauð, en kjósum að hafa áfram frelsi
ásamt mannréttindum og góðum lífskjörum,
er þessum málum áreiðanlega betur borgið
með því jafnvægi í vopnabúnaði sem Vestur-
veldin nú reyna að viðhaldá þannig að sá, sem
hugleiðir að varpa kjarnorkusprengju, getur
verið alveg viss um sams konar traktement
eftir andartak. Hann gæti því alveg eins spar-
að sér ómakið og sprengt eigin bombu undir
stólnum sínum.
Björn Steffensen
framleitt af, en í þeim lúta
framvinda og persónusköpun
ákveðnum lögmálum, sem eru
lesendum kunn. Má þar nefna
leynilögreglusögur, vestra og
gotneska rómansa og hryllings-
sögur. (Með gotneskum rómöns-
um mun hér átt við skáldsögur
þar sem lesandinn sér dag-
drauma sína rætast. Þær höfða
einkum til þeirra sem búa til-
finningalegu þrotabúi, enda
ráða þar lausbeislaðar ástríður
ríkjum en ekki raunhyggja og
undarlegar uppákomur eru þar
dagsins brauð. Svo virðist sem
bókmenntir af þessu tagi séu
hinn versti dragbítur á sjálfsvit-
und kvenna, sem eru hvað dygg-
astir lesendur rómansa, því þar
er jafnan kynnt sú veröld þar
sem hjónabandið er öruggasta
athvarf kvenna, og hvergi ann-
ars staðar eftir lífsfyllingunni
að slægjast. Innskot GG.) Það
liggur í augum uppi, að æði
margt misgott er á bókmennta-
markaðinum, enda kröfurnar
margvíslegar og rithöfundar
mistækir eins og allir lista-
menn.
En þó er um þessar mundir
mikið skrifað af góðum bók-
menntum í Bandaríkjunum.
Einkum þrennt einkennir
bandarískar bókmenntir nú:
fjölbreytni, lífsorka og breyti-
leiki. Bókmenntir endurspegla
það sem gerist í þjóðfélaginu á
einn eða annan hátt, og þess
sjást merki í tilraunum með mál
og frásagnarstíl í skáldsögum
þar sem efahyggjan ræður ríkj-
um og eitt aðalviðfangsefnið er
sjálf tilvist mannsins: nær
nútímamaðurinn að þrauka í
þeirri veröld, sem hann hefur
kallað yfir sig? Auk vísinda og
tækni á sér stað mikil umræða í
Bandaríkjunum um sálar-, guð-
og þjóðfélagsfræði, að heim-
spekinni ógleymdri, og áhrifa
þessarar umræðu gætir mjög í
skáldsögum samtíðarinnar, sem
oft og tíðum eru með sjálfsævi-
sögulegu ívafi, og persónulegar,
enda er það aðal skáldsögunnar,
að þar talar maður við mann, en
ekki tölva. Önnur tíð viðfangs-
efni eru firring, sakleysi og
reynsla, náttúran og sagan,
sjálfið og þjóðfélagið og Eden og
útópía.
Feikimargir skrifa skáldsögur
í Bandaríkjunum, en einna
þekktust eru nöfn manna eins
og Saul Bellow, John Updike,
Joyce Carol Oates, Toni Morri-
son, Lois Gould, William Styron,
Joseph Heller, Tillie Olson, Kurt
Vonnegut og Norman Mailer.
Mailer hefur lagt stund á blaða-
mennsku í verkum sínum sl.
rúman áratug og sumpart hafið
hana upp í æðra veldi, eins og
bækur hans ARMIES OF THE
NIGHT og OF A FIRE ON THE
MOON bera vitni um. Þessi
frásagnarmáti, sem er nýr af
nálinni í Bandaríkjunum og er
ýmist kallaður „blaðaritgerð"
eða „æðri blaðamennska"
(journalistic essay, higher
journalism), á sér einnig aðra
þekkta fulltrúa, t.d. James
Baldwin: THE FIRE NEXT
TIME, Eldridge Cleaver: SOUL
ON ICE, John Cage: SILENCE,
og Tom Wolfe, sem lýsir siðferði
og háttum landa sinn í bókunum
THE KANDY-KOLORED TAN-
GERINE-FLAKE STREAM-
LINED BABY og THE EL-
ECTRIC KOOL-AID ACID
TEST.
Goðsögnin
um skáldið
— Sumir rithöfundar banda-
rískir verða afar frægir, og
ekki alltaf fyrir afrek sín á
bókmenntasviðinu einu saman.
— Satt segirðu. Bandaríkja-
menn mynda oft goðsagnir um
rithöfunda sína og skáld, en
þess ber að gæta, að listamenn-
irnir sjálfir stuðla margir hverj-
ir mjög að þessari goðsagna-
myndum, og eiga þar hægt um
vik þar sem upplýsingaflæði um
allt og ekkert er mjög rnikið í
landinu. Mörg blöð tína til flest
sem hugsast getur um einkalíf
Framhald á bls. 16
5