Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.1984, Blaðsíða 14

I
sprengja hitti mark, en þýska útvarpið
gumaði samt af að meira en helmingi skip-
anna hefði verið sökkt."
Ég hlustaði á þessa frásögn heima hjá
sænska vararæðismanninum í Reykjavík,
þar sem sænska stúlkan sat, skelfd og
kvíðin, dúðuð í Álafossvoðir.
Vestur-íslendingar
fóru
með upplýsingamál
Kvöldið áður en þessi frásögn var birt
var um það rætt á Morgunblaðsskrifstof-
unni hvort herstjórn Bandaríkjamanna
hér heima kynni að vera mótfallin birt-
ingu hennar. Við töldum rétt að láta á það
reyna, án frekari málalenginga. f ljós kom
að birtingin þótti í meira lagi athugaverð
hjá þeim herrum í „kampinum" við Elliða-
árnar. Þangað var Valtýr kvaddur og sat
þar lengi næsta dag. Eftirmál urðu samt
engin.
Með upplýsingamál ameriska hersins
hér heima fóru vinveittir Vestur-íslend-
ingar í Elliðaár-kampinum, þ.á m. Valdi-
mar Björnsson, einnig Dóri Hjálmarsson.
Þeir fylgdust ekki aðeins með því sem við
blaðamennirnir vorum að gera, heldur
veittu þeir okkur stundum markverðar
upplýsingar. Þar gekk þó á ýmsu. Eitt sinn
kom Dóri í prentsmiðjuna til okkar, þar
sem unnið var að blaðinu. Hann gekk um
gólf hugsandi án þess að mæla, stansaði
síðan og sagði stundarhátt: „Þetta er víst
duglegur og góður maður, prentsmiðju-
stjórinn ykkar, sem skotinn var í nótt.“
Illa hefði okkur brugðið við þessi tíðindi,
ef við hefðum ekki haft fyrir framan okkur
í prentsalnum Gunnar Einarsson,
prentsmiðjustjóra, sprelllifandi og eldfjör-
ugan. Maðurinn, sem skotinn var; var al-
nafni Gunnars.
Frásögnin af skipalestinni hér að fram-
an leiðir hugann aftur að dagbók Alan
Brookes, yfirmanns breska herráðsins,
sem síðar var aðlaður og gerður að Al-
anbrooke lávarði.
Þessi dagbókarblöð birtust í bókinni
„Turn of the Tide“ eftir Arthur Bryant.
ísland var þar fyrst nefnt á nafn 22. janú-
ar 1941. Þar er rætt um heræfingar heima
í Englandi og segir: „Hvernig sem viðraði
var vetrinum varið til að breyta hálfgild-
ings leikmannaher í atvinnuher." Þann 22.
janúar „voru æfingarnar miðaðar við það,
að þýskur her kynni að vera búinn að
leggja undir sig Kanaríeyjar, ísland og
Norður-Í rland."
Eins og menn sjá, var breskur her búinn
að vera hér á landi í nær átta mánuði,
þegar þessi orð eru skráð.
Alls er íslands getið fimm sinnum í
þeim dagbókarblöðum Sir Alan, sem Arth-
ur Bryant birtir.
Næst er sagt frá því að sameiginleg her-
stjórn Breta og Bandaríkjamanna hafi
komið sér saman um að Bandaríkjamenn
hefðu her á íslandi þegar að því kæmi að
bandamenn gerðu innrás á meginland
Evrópu.
Með tilkomu lítilla flugvélamóðurskipa með skipalest-
um yfír Atlantshaf stórminnkuðu skipsskaðar af
röldum kafbáta. Flugrélamóðurskip
í Hvalfirði. Þyrill í baksýn.
í annarri frægri stríðsbók, „Struggle for
Europe“, eftir ástralska blaðamanninn
Chester Wilmot er sagt frá undanhaldi
Hitlers úr fremstu víglínu á Atlantshafi á
þennan hátt:
Síðasta dag maímánaðar gekk Dönitz
aðmíráll á fund Hitlers í Berchtesgaden.
Hann sagði:
„Veruleg aukning flughers óvinanna
veldur þeim vandræðum sem U-bátarnir
eiga nú við að etja. Mjóddarinnar milli
íslands og Færeyja gæta nú fleiri flug-
vélar dag hvern en sáust þar fyrir
skömmu á heilli viku. Hér á ofan bætist
að farið er að nota flugvélamóðurskip í
sambandi við skipalestir í Norður-
Atlantshafi, svo að óvinaflugvélar gæta
nú allra skipaleiða. Það sem úrslitum
ræður þó eru ný tæki sem farið er að
nota í flugvélum til þess að leita uppi
U-báta okkar. Tæki þessi eru greinilega
einnig notuð í ofansjávarskipum."
Hitler svaraði aðmírálnum: „Undanhald
í U-bátahernaðinum kemur ekki til greina.
Atlantshafið er fremsta víglína mín í
vestri og fari svo að ég þurfi að heyja þar
varnarstríð, þá kýs ég það fremur heldur
en að bíða eftir að þurfa að verjast á
strönd Evrópu."
í maí 1943 var svo komið að á móti
hverjum 4.500 smálestum skipastóls sem
sökkt var úr skipalestum bandamanna,
týndu Þjóðverjar einum kafbáti, en árið
áður hafði hlutfallið verið 60.000 smálestir
á móti hverjum kafbáti.
Þetta er sagan í hnotskurn af þætti fs-
lands í stríðinu 1939—45.
Bandarískir landgönguliðar
í innrásarpramma í Reykjavíkurhöfn 1941.
í baksýn er Ægisgarður og lengst til vinstri er ms.
Esja að fara í slipp, en Kveldúlfstogarar lengst til hægri.
Veiðimennirnir
verða veiðibráð
Vitað er að Bandaríkjamenn og Bretar
voru langt frá því að vera sammála um
hvað gera bæri í síðasta stríði. f dagbók
sinni kvartar Brooke vorið 1942 yfir því að
Bandaríkjamenn hafi ekki sent nema
20.000 hermenn til íslands og Norður-
írlands, en á sama tíma yfir 100.000 her-
menn til Kyrrahafsvígstöðvanna. Brooke
er oft vonsvikinn og stundum beinlínis
reiður Bandaríkjamönnum. Hann segir að
Marshall yfirhershöfðingi Bandaríkja-
manna hafi á Casablanca-fundinum í
janúar 1943 „flutt hrókaræður um stríðið í
Kyrrahafi, og undir lokin hafi hann svo
allt í einu farið að tala um vandamálin á
íslandi!"
Sú tilvitnun í dagbók Brookes, sem
skiptir máli, þegar rætt er um þátt íslands
í orrustunni um Atlantshafið, og um leið
um mikilvægi íslands í stríðinu, er á þessa
leið: „Þetta vor snerist straumurinn loks-
ins (urðu fallaskipti, Turn of the Tide) í
orrustunni um Atlantshafið sem leiða varð
til lykta áður en hægt væri að ráðast inn í
Evrópu. Hálfum mánuði áður en innrásin í
Suður-Evrópu (kölluð „blysið") var gerð og
í sama mánuði sem við urðum fyrir meira
skipatjóni en í nokkrum öðrum mánuði í
öllu stríðinu, var Max Horton skipaður yf-
irmaður alls flota bandamanna í stríðinu
við U-bátana (kafbáta Þjóðverja). Horton
fylgdi þeirri kenningu Nelsons aðmírals,
að besta vörnin væri fólgin í því að leggja
skipum sínum upp að skipshlið óvinanna."
„í lok mars hafði Horton lokið undir-
búningi sínum. Stuttu síðar var gapi hins
gæslulausa svæðis í miðju Atlantshafi lok-
að með stuðningi sérstaklega langfleygra
flugvéla frá Nýfundnalandi og íslandi,
sem gátu nú veitt vernd úr lofti um há-
bjartan daginn skipalestum, sem staddar
voru þar sem U-bátarnir voru ekki aðeins
hættulegastir, heldur þar sem þeim var
sjálfum einnig mest hætta búin vegna þess
hve þeir voru margir samankomnir á litlu
svæði. Nú voru sjálfir veiðimennirnir
orðnir veiðibráðin. Útkoman var rothögg. í
einu tilfelli, þar sem langdrægar flugvélar
veittu stuðning, var sex kafbátum grandað
án þess að nokkurt skip týndist úr skipa-
lestinni. í apríl varð skipatjónið í Norður-
Atlantshafi helmingi minna en mánuðinn
á undan, en U-bátatjónið fimmfaldaðist."
„í maí ákvað Horton að láta kné fylgja
kviði og beindi skipalest á hafsvæði, þar
sem hann vissi að U-bátarnir voru flestir.
(Þýski aðmírallinn) Dönitz missti 40 kaf-
báta á tveimur næstu mánuðum, eða næst-
um helming þeirra káfbáta, sem Þjóðverj-
ar höfðu venjulega á sveimi í Atlantshafi.
Þá lét Dönitz vargana („Wolfspack") sína
leita sér hælis á stöðum, þar sem hættan
var minni. í júní (1943) var skipatjón
bandamanna aðeins tuttugasti hluti af því
tjóni, sem verið hafði í mars. Með sama
hætti og skilyrði sköpuðust á Napóleons-
tímunum til innrásar á meginlandið með
orrustunni við Trafalgar leiddu úrslit
orrustunnar um opna svæðið („gapið") í
Atlantshafi og Biscayaflóa, sem fengust
með atfylgi flotaveldis Breta og Kanada-
manna, ásamt strandsveitum breska flug-
hersins, til þess að hægt var að hefja inn-
rás á meginland Hitlers. „Foringinn
neyddist til að hörfa úr fremstu víglínu
sinni.“
14