Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1985, Blaðsíða 9

að kyrrsetja þá, um að reka þá af landi
brott og jafnvel um að lífláta þá.
Örlög þessa þjóðflokks hafa ávallt farið
eftir duttlungum stjórnvalda og stjórn-
málamanna. Til dæmis var sígaunum
safnað í geysifjölmennar búðir í Ungverja-
landi í upphafi seinni heimsstyrjaldarinn-
ar. Svipað gerðist í Júgóslavíu þar sem
byggð var heil borg til að hýsa sígauna.
Sagt er að í Þýskalandi, Austurríki, Hol-
landi og Belgíu sé nú aðeins eftir tíundi
hluti af þeim fjölda sígauna sem talinn er
hafa búið þar fyrir heimsstyrjöldina sið-
ari. Síðustu ofsóknir á hendur sígaunum
voru ofsóknir nasista, en um það bil
200.000 sigaunar voru annað hvort myrtir
í gasklefunum eða létust í fangabúðum. Til
dæmis segir Rudolf Hös í bók sinni
„Kommandant in Auschwitz" að alls hafi
16.000 sígaunar verið myrtir í vítinu þar.
SÍGAUNAR Á
SPÁNI
Nefna mætti þrjú skeið í sögu sígauna á
Spáni. Hið fyrsta nær yfir árin 1415 til
1499, en á þeim árum flytjast þeir til Spán-
ar og hljóta afar vinsamlegar móttökur.
Næsta skeið er á milli áranna 1499 og 1783,
La Cbuaga, síga unadansmær, sem bóf dans-
feril sinn íbeili, en befur náð verulegri frægð
og þykir dans bennar minna á forna ind-
rerska dansa.
Franskur sígauni dansar á götu.
Á Spáni rinna margir sígaunar fyrir sér með þrf að syngja og dansa flamenco-dansa fyrir túrista.
en þá gerast þeir spænskir ríkisborgarar.
Þriðja skeiðið hófst árið 1783 og stendur
enn þann dag í dag. Þessi tími einkennist
annars vegar af lagalegu jafnrétti en hins
vegar af efnahagslegu og félagslegu mis-
rétti.
Á fyrsta skeiðinu veittu konungar og að-
alsmenn sígaunum reisupassa, ýmiss kon-
ar upphefð, forréttindi og gjafir, og meira
að segja persónulega vernd. Reisupassarn-
ir voru stílaðir á nöfn eins og „Tómas frá
Litla Egyptalandi" og oft á tíðum voru
greifar og hertogar af sígaunaættum yfir
aðra aðalsmenn hafnir, enda höfðu þeir
lagalegt vald yfir fylgismönnum sínum og
félögum í hópnum. í rauninni er furðulegt
að sígaunarnir skyldu hljóta svona stór-
kostlegar móttökur á Spáni, en þjóðfélags-
aðstæður þessara tíma, barátta Spánverja
gegn Márum og Tyrkjum, auðveldaði þeim
inngönguna í landið sem kaþólskir píla-
grímar.
Brátt olli rótleysi þeirra, sviksemi og
hvinnska að þeir misstu réttindi sin. Þeir
hættu að mega tala mál sitt (calé, sem er
mállýska af rómaní), þeir fengu ekki lengur
opinber embætti, þeir fengu ekki að ráða
neinu um hvar þeir tækju sér búsetu og
svona mætti lengi telja. Tilraunir stjórn-
valda til að fá þá til að samlagast þjóðfé-
lagslegum aðstæðum og taka sér einhvers
staðar fasta búsetu voru oftast til einskis.
Árið 1783, þegar Karl 3. var við stjórn,
var tekin upp sveigjanlegri og frjálslynd-
ari stefna en áður hafði tíðkast. Nú fengu
sígaunar að klæðast eins og þeir sjálfir
vildu, þeir fengu að tala calé, og velja sér
störf sín og bústaði sjálfir. Með þessu átti
að reyna að sýna fram á að það væri ein-
tóm bábilja að sígaunar væru „afkomend-
ur Kaíns". En allt kom þetta í sama stað
niður því að enn einu sinni tókst sígaunun-
um að smjúga sér undan sérhverri tilraun
til að stjórna þeim og aðhæfa öðrum borg-
urum.
Ungar sígaunastúlkur — klæðnaður og skartgripir að bætti formæðranna.
FLESTIR ólæsir Og
ÓSKRIFANDI
Nú á dögum búa flestir evrópsku sígaun-
anna á Spáni og þótt staða þeirra gagnvart
landslögum væri styrkt árið 1812 með
fyrstu spænsku stjórnarskránni og það
eigi að heita svo að þeir séu jafnir öðrum
Spánverjum, þá er reyndin önnur. Sígaun-
ar eru flestir ólæsir og óskrifandi, þeir
neita að tilkynna um barnsfæðingar og
hjónabönd í fjölskyldunni og virða yfir-
leitt að vettugi allar félagslegar skyldur.
Þetta hefur venjulega í för með sér gífur-
lega erfiðleika þegar fram líða stundir,
persónuskilríki þeirra eru sjaldnast í lagi
og þeir geta þar af leiðandi átt á hættu að
missa eignarétt sinn og erfðarétt, vegabréf
sitt og kosningarétt og meira að segja rétt
á læknishjálp.
Yfirleitt njóta sígaunar ekki þjónustu
ríkisins svo neinu nemi og þetta ásamt
menntunarleysi þeirra hefur venjulega í
för með sér að þeir vinna lítilsvirtustu og
verst borguðu störfin og eru gjörsamlega
réttlausir. Ofan á þetta bætist að það er
skylda sígauna að yfirgefa starf sitt jafn-
skjótt og fjölskylda hans þarf á honum að
halda, einkum ef upp rísa erjur á milli
fjölskyldna, og því eru atvinnuveitendur
ekkert allt of hrifnir af því að þurfa að
ráða þá til vinnu. Vilji yfirvöld hins vegar
sýna velvild í garð sígauna og úthluta
þeim blokkir til húsnæðis er ýmislegt sem
getur staðið í veginum fyrir því að þeir
samlagi sig spænsku nútímasamfélagi. Til
dæmis getur átt sér stað að þeim sé út-
hlutað húsnæði nálægt „fjandmönnum"
sínum, einhverri fjölskyldu sígauna sem á
þeim grátt að gjalda, og þá er verið að fara
úr öskunni í eldinn. Ándúð heiðvirðra
nágranna á þessum flökkulýð getur einnig
sett strik í reikninginn svo ekki sé minnst
á hefðbundin störf sígaunanna svo sem
skransölu og gripasölu, því að vörugeymsl-
ur og gripahús eru tæpast á hverju strái 1
venjulegu íbúðarhverfi.
LÖG OG HÁTÍÐIR
SÍGAUNA
Mjög er sennilegt að tilhneiging sígauna
til að sneiða hjá lögum los payos stafi af
því að þeir eiga sín eigin lög sem hafa gilt
og verið í heiðri höfð frá ómunatíð.
Grundvöllur þessara laga er „ættin" sem
getur stjórnað allt að fjórum ættliðum, en
höfuð ættarinnar er „frændi" eða elsti
karlmaðurinn i fjölskyldunni. „Frændi" er
valdamikill sigauni, hann hefur ávallt síð-
asta orðið, hann er dómari og friðarstillir,
hann kann að græða á kostnað los payos,
blekkja án þess að beita ofbeldi og forðast
erjur og slagsmál milli sígauna. í lægsta
þrepi virðingarstigans er konan. Hún skal
vera eiginmanni sínum trú, hún skal vera
iðin og geta af sér mörg sterk sveinbörn og
skírlíf stúlkubörn.
Réttvísi sígauna byggist á „hlutlægri
sök“ þar sem ekkert tillit er tekið til að-
stæðna og ekki er endilega nauðsynlegt að
hafa hendur í hári rétta sökudólgsins.
Særist maður á knæpu skal það blóð sem
hann missir, hvort sem það er lítið eða
mikið, þvegið úr blóði árásarmannsins, en
sé hann ekki viðlátinn er blóð nánasta ætt-
ingja hans látið duga. Þetta er ástæðan
fyrir því að ef ráðist hefur verið á sígauna
leggja næstum allir karlmenn „óvinaætt-
arinnar" á flótta eða fara huldu höfði. Þó
fer slíkt eftir því hversu margir karlmenn
eru í ættinni, vegna þess að því fleiri sem
þeir eru því sterkari er ættin. Alvarlegasta
brot á lögum sígauna er að „sverja gegn
hinum dauðu", slíkt atferli leiðir óhjá-
kvæmilega til blóðugs bardaga því að bæði
lifandi og látnum sígaunum er stórlega
misboðið.
En ekki snýst líf sígaunanna þó einungis
um erjur og ofbeldi. Hátíðir þeirra og hin
ómissandi flamenco-tónlist sýna með-
fædda hæfileika þeirra til að kætast og
gera sér glaðan dag. Það er einróm álit
sérfræðinga að cante jondo eða flamenco
hafi orðið til hjá sígaunum, nánar tiltekið
á ákveðnu svæði í Andalúsíu á milli Sevilla
og Cádiz. Það litla sem vitað er um upphaf
þessarar listar er í munnlegri geymd með-
al sígauna, hennar er fyrst getið í rituðum
heimildum frá 18. öld í sambandi við
flamenco-söngvarann Tío Luis el de la Juli-
ana.
í þessari tóniist gætir andalúsískra, ar-
abískra og meira að segja gyðinglegra
áhrifa, og ein af þeim túlkunum sem
mestrar viðurkenningar njóta er af arab-
iskum uppruna. Arabiska orðið fella-
hmengu þýðir fátækur sveitapiltur og
óneitanlega er það líkt orðinu flamenco
sem er nafið á söngvum þessara snauðu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. FEBRÚAR 1985
9