Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1987, Blaðsíða 10

hugmyndir byijuðu hinir nýju stjómendur á
að hafa samband við Picasso, árið 1956, sem
átti ekkert á safninu. Um þetta leyti stóð
það safninu fyrir þrifum að í það vantaði
að miklu leyti eða algerlega verk eftir mál-
ara eins og Picasso, Juan Gris, Dalí, Miró
o.s.frv.
Árið 1961, með batnandi efnahag lands-
ins, var almenningi sýnd fyrsta stóra
sýningin á grafíkmyndum eftir Picasso. Var
þetta fyrsta og eina sýningin á verkum lista-
mannsins frá Málaga, sem opinber stofnun
á Spáni gekkst fyrir á meðan hann var á
lífi, vegna þess pólitíska fjandskapar gegn
listamanninum sem gerði jafnvel opnun Pic-
asso-safnsins í Barcelona 1963 erfitt fyrir.
Upp úr 1968 var farið að reyna að fá Pic-
asso til að mála veggmynd á hina fyrir-
huguðu nýju safnbyggingu, en þessar
umleitanir strönduðu alltaf á neitun málar-
ans.
Opnun nýja safnsins í háskólahverfinu í
Madiid í júlí 1975 var ein af þeim síðustu
sem Franco stjómaði. Einkalæknir hans rit-
ar í endurminningum sínum eftirfarandi
vitnisburð:
— Yðar hágöfgi, þér sem eruð málari,
hvað finnst yður um þetta nýja safn?
— Nú, og hvað finnst yður?
— Ég spurði fyrst, hágöfgi — sagði ég
við hann.
Þá hló hann og svaraði mér.
— Nú, mér finnst það nákvæmlega sama
og yður, þetta er ekki málaralist.
Þannig varð nýja safnið til, fyrirfram
dæmt til fjárveitingasveltis. Á fyrstu árun-
um eftir opnun þess, var það hvorki
samtímasafn — þar voru ekki málverk eftir
einn einasta útlendan meistara — né
spænskt að því er heita má því enn vantaði
Juan Gris, Tápies, Picasso, Miró, Antonio
López og Chillida. Spænskri list voru þar á
engan hátt gerð fullnægjandi skil, hvorki í
magni né að gæðum.
Það var svo ekki fyrr en 1978 sem tókst
að bæta úr þessarri pínlegu stöðu með
fyrstu stóru yfirlitssýningunni á verkum
Joan Miró, kaupum á fyrsta verki spænska
málarans Juan Gris, „Guitarra delante del
mar“ (Gítar við hafið) frá 1925 og uppsetn-
ingu á röð af yfirlitssýningum á verkum
katalónska málarans Ántoni Tápies 1980,
á Picasso á hundrað ára fæðingarafmæli
hans 1981 og á Salvador Dalí 1983.
Árið 1984 fékk safnið hagstæð lán til
kaupa á nýjum verkum m.a. eftir Picasso,
Juan Gris, Braque og Alberto Sánchez og
var safnið þá endanlega komið yfír erfíð-
leikatímabil sitt. Meðal þeirra fjölmörgu
verka og höfunda þeirra sem safnið býður
upp á leyfum við okkur að benda sérstak-
lega á eftirfarandi málara og myndir:
Salvador Dalí: „Muchacha en la ventana"
(Stúlkan í glugganum) 1925, mynd af syst-
ur hans Ana María, máluð í föðurhúsum
áður en stfll hans breyttist. Julio González:
„E1 grito" (Ópið) 1939—41, þetta verk ein-
kennist af tjáningu hans á þeim hryllingi
sem hann upplifði í stríðinu, skerandi óp
úr afmynduðu konuandliti. Juan Gris: „Guit-
arra ante el mar“ (Gítar við hafíð) 1925,
þessi málari frá Madrid byijaði 1912 á því
að gera n.k. kúbísk tilraunaverk með ljóð-
rænum myndum fullum af hreyfingu. Joan
Miró: „Mujer, pájaro y estrella" (Kona, fugl
og stjama) 1970, þetta verk er dæmigert
fyrir hinn sérstæða kosmíska heim lista-
mannsins, fullum af táknum og frumlegri
hugsun. Alberto Sánchez: „Benimanet"
1937, smáþorp í Valencia-héraði. Þetta er
verk myndhöggvara sem hefur snúið sér
að málverkinu, undirtónninn er sveitin.
Myndin er í ljóðrænum og súrrealískum
anda. Solana: „La vuelta de la pesca" (Hald-
ið heim af miðunum) 1922, mjög hefðbundið
fígúratíft verk, þar sem dökkir tónar ráða
ferðinni. Rafael Zabaleta: „Campesino and-
aluz“ (Sveitamaður frá Ándalúsíu), verk
hans einkennast af margþættri teikningu
og ríkri litatilfínningu. Ramón de Zubiarre:
„E1 marino vasco Shanti Andia, el temer-
ario“ (Baskasjómaðurinn Santhi Ándia, hinn
fífldjarfi), þessi mál- og heymarlausi málari
endurspeglar í verkum sínum þjóðmenningu
Baska. Zuloaga: „Montes de Calatayud"
(Calatayud-fjöllin) 1930, þessi málari er
uppruninn frá Baskalandi en settist að í
Segovia og lýsir hann siðvenjum. Manna-
myndir og landslagsmyndir eins og þessi
eru ef til vill það sem best er að fínna í
verkum hans.
Versalir Spánverja
Escorialhöllin er um 50 km frá Madrid
er nú notuð fyrir opinberar móttökur
Margir íslendingar hafa ugglaust heyrt í
fyrsta sinn nefnda höllina E1 Escorial, þegar
forseti íslands, Vigdís Finnbogadóttir, var
í opinberri heimsókn á Spáni og sat veizlu
í höllinni, þar sem forsætisráðherrann, Fi-
lepe Gonzales, tók á móti henni. Höllin er
notuð meðal annars á okkar tímum fyrir
opinberar móttökur og einkum er það kon-
ungurinn, Juan Carlos, sem notar hana
þannig. E1 Escorial er einskonar Versalir
Spánveija, um það bil 50 km frá Madrid.
Konungsklaustrið E1 Escorialo, sem lokið
var við að smíða 13. dag septembermánaðar
árið 1584, hefur verið kallað eitthvert mesta
stórvirki byggingarsögunnar.
Oftast er talið að Filippus II. Spánarkon-
ungur hafi látið reisa höllina til þess að
þakka heilögum Lárentíusi sigur spænskra
herja á Frökkum í orrustunni við San
Quentín árið 1557 og að af því væri nafnið
dregið. Sagnfræðingar hallast þó flestir að
því að Filippus II. hafí með þessari feikna-
smíð viljað búa föður sínum, Karli keisara
I. af Spáni og V. af Þýskalandi, veglegan
legstað. E1 Escorial er þannig allt í senn
minnisvarði um löngu liðinn þjóðhöfðingja,
klaustur, höll og menningarmiðstöð.
Byggingarmeistari í þjónustu vísikonungs
Spánveija í Napólí, Juan Bautista Toledo,
gerði teikningamar að byggingunni en að
honum látnum tók við Juan Herrera
(1530—1557), sem breytti þeim og aðlagaði.
Herrera varð höfundur sérstaks bygging-
arstfls, sem við hann var kenndur, mikil-
hæfur arkitekt, sem gerði klaustrið að helsta
og mesta dæmi „manierismo“-stflsins í
spænskri byggingarlist.
Undir beinni yfírumsjón konungs, sem
sjálfur hafði mikinn áhuga á byggingarlist,
unnu alls um þijú þúsund manns að því að
koma upp þessu feiknarmikla mannvirki,
með 207 metra langa forhlið, níu tuma,
sextán innigarða, 96 stiga, 98 gosbmna og
meira en 1200 dyr. Til þessarar risasmíðar
var dregið efni víðsvegar að. Tígulsteinaþak-
ið minnir á Norður—Evrópu, hlutföllin em
hin sömu og tíðkuðust í ítölskum byggingum
þessa tíma og gmnnteikningin minnir á
kastalavirki Kastilíuríkis til foma, ferhymd
og með ijóra tuma.
Segja má að þrír séu meginhlutar hailar-
samstæðunnar E1 Escorial. Fyrst skal þá
telja meginásinn, sem liggur frá anddyrinu
að höfuðkapellu dómkirkjunnar. Rétt þegar
komið er inn fyrir anddyri byggingarinnar
birtist hallargarður konunganna, sem svo
er kallaður eftir styttunum sex af konungum
Júdeu (sem í upphaflegri gerð, með baugum
krýnda píramída, vom með greinilegri skír-
skotun til greftranarsiða og táknrænu).
Hægri álma byggingarinnar hýsir
klaustrið og hin vinstri höllina, þar sem
Filippus II. lét haga svo til um vistarvemr
sínar að úr rúmi sínu gæti hann horft til
háaltarísins. Munkurinn Gabriel Recuero,
skrúðhúsvörður klaustursins, lýsir þannig
áhrifum þeim er þeir verða fyrir sem þarna
koma: „Ferðalangur sem hingað kemur og
lítur augum þetta bákn þykir mikið til koma,
einkum þó er hann gengur inn í dómkirkj-
una, svo hátignarlega og fagra. Oft hef ég
séð ferðamenn hrærða hér og jafnvel tárast
er þeir koma inn í helgidóminn."
Til E1 Escorial komu fyrr á öldum margir
málarar, bæði spænskir og erlendir, og hafa
skilið eftir sig verk þar á veggjum, Tiziano,
Veronese, Tintoretto, Ribera, E1 Greco og
margir fleiri. Filippus II. vildi veg staðarins
sem mestan, ekki aðeins að því er málara-
listina varðaði heldur einnig bókmenntimar
og í því skyni lét hann gera þar bókasafn,
þar sem varðveitt em fjölmörg handrit á
arabisku, latínu og kastilíönsku og má þar
nefna meðal gersema lagabækur frá tíundu
öld, biblíu- og kóran-texta og nokkrar bækur
með eiginhandaráritun heilagrar Teresu de
Jesús.
Algengt er að líta á E1 Escorial sem trú-
verðuga endurspeglun skapferils Filippusar
II. sjálfs, klausturhöll við hæfí manns sem
var mikill trúmaður og strangtúaður, ein-
rænn og ákaflega siðavandur, þess manns
er varð tilefni illskeyttra sögusagna, en hið
rétta er að Filippus II. var sannfærður um
að það væri ætlunarverk sitt í konungsstóli
að tryggja og efla einingu kaþólskrar trúar
og ekki var hann siðavandaðri en svo að
hann þótti góður dansmaður á æskuámm.
Þó hefur sú hugmynd verið ríkjandi að hann
hafi verið maður þunglyndur, harður í skapi
og harðráður. Hugmyndimar um hann hafa
síðan færst yfir á klausturhöllina sem hann
lét byggja. En auk illskeyttra sagnanna um
skapferli konungs má ætla að stfll bygging-
arinnar, nekt hennar, hreinar línur, ströng
geómetrísk form og ekkert flúr hafí gert
sitt til þess að menn skildu hana ekki
alls kostar. Haft er eftir frægum frönskum
fræðimanni á sviði spænskrar menningar,
Luis Bertrand, að E1 Escorial væri „mikilúð-
legur minnisvarði um listir, meinlætalifnað
ogþunglyndi".
Áð Filippusi II. látnum héldu eftirmenn
hans á konungsstóli áfram að bæta um
betur, piýða og fegra, eins og t.d. í graf-
hvelfingu konunganna, Panteón de los
Reyes, þar sem grafnir era allir konungar
Spánar allt frá Karli I. til Alfons XIII.
Fyrstu Borbóna-konungamir vom heldur
fráhverfir klausturhöllinni, en þó létu bæði
Karl III. og Karl IV., veiðikonungamir, sér
annt um hana og vildu ljá henni yfirbragð
ríkidæmis, gleði og glæsileika, jafnvel létt-
lyndis.
Á 19. öldinni varð E1 Escorial að þola
rán og gripdeildir heija Napóleóns, er þeir
réðust inn í landið. Sagnfræðingur sem þá
var uppi skrifaði: „Dag einn sást hvar 300
vagnar og 500 burðarklárar héldu áleiðis
til Madríd hlaðnir gersemum þeim sem ör-
læti og mikilfengleiki Spánarkonunga hafði
safnað saman um tveggja alda skeið og
skildu naumast eftir annað en burðarvirki
þessararundursamlegu smíðar.“
Fijálslyndir framfarasinnar nítjándu ald-
ar litu á bygginguna sem ímynd fyrra stjóm-
arfars og grafhýsi konunga þeirra er því
tengdust. Það var ekki fyrr en í lok aldarinn-
ar sem nokkrir menntamenn af kynslóð
þeirri sem kennd er við árið ’98, eins og
t.d. Unamuno, skiptu um skoðun á þessum
mikla minnisvarða og nú, á okkar dögum,
meðfram vegna breyttra viðhorfa og hlut-
lausra viðmiðana og skoðana hinna fjöl-
mörgu ferðalanga, spænskra jafnt sem er-
lendra, sem flykkjast til þess að skoða
klausturhöllina stórfenglegu, má með sanni
segja að E1 Escorial sé ekki aðeins listrænn
vitnisburður um andlegt líf munks á kon-
ungsstóli heldur „minnismerki með alþjóð-
lega skírskotun" eins og lýst var yfir af
hálfu UNESCO árið 1984. „. „
Aitor Yraola
er lektor í spænsku
við Háskóla islands.
Escorial-höllin er talandi tákn um spænska auðlegð fyrr á öldum. Höllin er eldri
en Versalir eins og byggingarstíllinn ber með sér, en íburðurinn hið innra er
bliðstæður.
10