Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1989, Blaðsíða 3

B@®S!S N B L A d' ’ flT' ij JMj 18j
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthías
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aöstoö-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn- Aöalstræti 6. Sími 681100
Tambora
heitir eldfjall austur í Indónesíu og hefur þar orðið
eitt mesta gos sem sögur fara af. Þangað fóru í
leiðangur vísindamaðurinn Haraldur Sigurðsson,
sem starfar í Bandaríkjunum og Ámi Þór Kristjáns-
son, bankamaður í Reykjavík og höfðu með sér lið
burðarmanna. Frá þessu segja þeir í grein með
mörgum myndum.
Forsíðan
myndin er af Jóhannesi Jóhannessyni listmálara og
er tekin á vinnustofu hans, þar sem hann er innan-
um ný málverk, sem verða á sýningn hans í Gallerí
Borg. Sýningin hefst 11. mai og stendur fram til
23.mai. Miðað við það semn sem sést hefur frá
hendi Jóhannesar, t.d. á síðustu sýningum septem-
hópsins, erþað nýmæli að hér leiðir Jóhannes sam-
an þau abstraktform sem hann er þekktur fyrir, og
fígúruna, sem hann hefur raunar fengizt við áður,
en í minni mæli.
Indíafarinn
Jón Ólafsson er enn frægur meðal landsmanna og
nú er hann allsherjar yrkisefni í tónleikaröðinni Úr
námum íslenzku hljómsveitarinnar: Ljóðið um Jón
er eftir Þórarin Eldjám, tónverkið er eftir Pál P.
Pálsson og myndverkið er eftir Leif Breiðíjörð.
STEPHAN G. STEPHANSON
Rammislagur
Grána kampar græði á, gjálpir hampa skörum, titra glampar til og frá tifur skvampa í fjörum. Stormur þróast, reigir rá, Rán um flóann eltir, kólgum sjóarkletta á köldum lófa veltir.
Ögra læt mér Ægis-lið upp úr sæti malar, Ránar dætur dansa við deigum fæti kjalar. Heim að vörum hleypum inn hátt á skörum rasta. Bára ör, á arminn þinn önd og fjöri eg kasta.
Undir bliku beitum þá bát og strikið tökum. Stígum vikivakann á völtum kviku-bökum. Skipið stanzar, skýzt á hlið skeið til landsins horfna. Bárur glansa og glotta við, glatt er á dansi noma.
Gólf er liðugt, löng og stór leikjarsvið hjá unni. Spriklar, iðar allur sjór, yztu mið að grunni. Mastrið syngur sveigt í keng, seglið kringum hljómar, raddir þvinga úr stagi og streng stormsins fingurgómar.
Utan sendar öldur sér áfram henda og flýta, vilja að lendi í lófa mér löðurhendin hvíta. Léttum gang um græði svíf, gleymi angri mínu, þegar hangi um hel og líf, haf, í fangi þínu.
Byljir kátir kveðast á, hvin í sátri og hjöllum. Báruhiátrar hlakka frá hamralátrum öllum. Leggðu barminn alvot að, aftanbjarma gljáa. Strjúktu harm úr hjartastað, hrönn in armabláa.
Stephan G. Stephanson (1853-1927) fæddist á Kirkjubóli í Skagafirði, en fluttist um tvítugt vestur til Kanada þar sem hann nam land og gerðist bóndi og skáld við erfiðar aðstæður og fátækt.
B
B
Brandes og aðrir, sem
mótað hafa menningu okkar
Sú var tíð (fyrir tæpum aldar-
fjórðungi), að við Sigurður
Á. Magnússon skrifuðumst
á um Víetnam hér í Rabbi.
Ekki ætla ég að endurvekja
slíka siði, en þó urðu fróðleg-
ar hugleiðingar Haralds 01-
afssonar um Brandes í Rabbi
15. apríl til þess, að ég hætti við að skrifa
um það, er ég ætlaði mér upphaflega, og
setti eftirfarandi þankabrot á blað.
Haraldur segir, að fáir muni lesa Brandes
á íslandi nú, þótt hann hafí verið mikill
áhrifavaldur (sumir mundu segja Skegg-
Ávaldi) í íslenzku menningarlífi fyrir og um
aldamótin síðustu. Rétt mun það vera, en
áreiðanlega gætir áhrifa hans enn — og
meira en margir munu sjá. Þó að erfitt
geti verið að rekja menningarþræði aftur í
tímann og greina, hvað raunverulega skipti
máli, og hvað voru auka-atriði, hygg ég,
að ekki þurfi tiltakanlega mikla eftirgrennsl-
an til þess að fínna margt hjá Brandesi, sem
með einum eða öðrum hætti hefur teygzt
allt til okkar daga. Jafnvel nafn hans er
ekki með öllu gleymt. Það er þó altjent
munur en nöfn og bækur ýmissa höfunda
á síðustu öld, sem varla eða ekki grillir í
lengur í í gleymskumyrkrum sögunnar.
Við vorum heppnir, íslendingar, að höfuð-
borg okkar skyldi vera Kaupmannahöfn,
fyrst við á annað borð neyddumst til þess
að hafa hana útlenda. Ég er sannfærður
um það, að í þeim efnum var enginn kostur
skárri. M.a. var í Höfn gott menningarút-
sýni til allra átta, svo sem Þýzkalands,
Frakklands, Rússlands og Englands. Þótt
Brandes atyrti landa sína fyrir sofandahátt,
þröngsýni og nesjamennsku, þegar hann var
að brýna þá til dáða, verður ekki annað
með sanngirni sagt eftir á, en að ferskir
menningarvindar úr óvenju mörgum áttum
hafí blásið um þessa litlu borg, og þeir náðu
alla leið norður og vestur til Islands. Á
nítjándu öld voru langflestar bækur helztu
höfunda meðal stórþjóða þýddar jafnharðan
á dönsku, og margar bárust hingað. Kaup-
mannahöfn var gluggi okkar að heiminum.
Hvor skyldi nú hafa orðið áhrifadrýgri
hérlendis, Grundtvig eða Brandes? Þegar
til langs tíma er litið, grunar mig, að Bran-
des hafí betur, miklu betur. Auðvitað er
erfítt að meta slíkt, og e.t.v. er allur slíkur
samanburður ómælanlegur og út í hött.
Áhrif Brandesar voru ísmeygilegri og meira
langvarandi en sést í fljótu bragði. Margir,
sem höfðu áhrif á íslandi á s. hl. 19. aldar
og framan af þessari, voru mótaðir af hon-
um og Vissu af því (voru þess meðvitandi
eða „meðvitaðir", eins og nú er farið að
segja). En þar með er sagan ekki hálfsögð,
því að þessir menn skiluðu áhrifunum, hin-
um gagnrýna uppreisnaranda gegn stöðnuð-
um hugsunarhætti, áfram til yngri kyn-
slóða, án þess að hinir yngri menn tækju
beint eftir því. Sumar af hugmyndum Bran-
desar, sem þóttu hvað frumlegastar í Megin-
straumum hans eða „Hovedstromninger"
1872 - 1875 (reyndar fæðingarár afa míns
og ömmu; ekki er nú lengra síðan!), voru
orðnar viðteknar skoðanir löngu áður en
hann dó 1927. Nú er uppi kynslóð, sem
veit ekki, að Brandes var til og mótaði skoð-
anir eða a.m.k. hugsunarhátt næstu kyn-
slóða á undan og þar með óafvitandi henn-
ar sjálfrar með margvíslegum hætti. Það
er ekki von, að ungir dönskunemendur viti
af honum, þegar þeir eru látnir hlaupa yfír
flest mikilmenni í danskri bókmenntasögu.
Hvað svo sem segja má nú um ýmsar
skoðanir Brandesar, sem breyttust raunar
nokkuð á löngum ferli (f. 1842), held ég,
að flestir séu orðnir sammála um, að áhrif
hans hafi í heild verið til góðs fyrir Dani
og þá einnig íslendinga. Annað veifið þarf
að hrista upp í fastmótuðum „þjóðarskoðun-
um“ , ekki sízt þegar það er gert af sönnum
heimsmenntamanni, sem stendur þó föstum
fótum í menningu eigin þjóðar. Heyrzt hef-
ur þó, áð honum sé kennt um að hafa eflt
efahyggju íslendinga, sem hafi þó verið
ærin fyrir, trúleysi, almenna vantrú og reng-
inganáttúru (eða ónáttúru, af því að hún
sé öfgafull afskræming á fijálsri hugsun
og sjálfstæði í skoðunum). Andstaðan við
hann á sínum tíma er skiljanleg. Skrif hans
um kristni og trúarlíf komu eðlilega illa við
marga. Hann vissi af yfirburðum sínum, og
því gætti stundum óþols í samskiptum við
aðra, svo að hann var kallaður hrokafullur.
Hann varð frægur í útlöndum og átti jafnan
greiðan aðgang að öllum andans höfðingj-
um, hvar í heimi sem var, og framkallaði
það öfund og afbrýði hjá samlöndum hans.
Blaðamenn þoldu hann ekki, og var það
gagnkvæm andúð. Hann hafði tvískipt lund-
arfar: Stundum var hann stórhuga og fijáls
andi, leiftrandi fyndinn og andríkur, en
stundum einkennilega bamalegur og smá-
munasamur, jafnvel fordómafullur. í aðra
röndina var hann ljúfur og umbyrðarlyndur,
aðalðandi og heillandi, þannig að hann átti
auðvelt með að hrífa fólk með sér á flug, en
í hina gat hann verið ótrúlega hranalegur
og fráhrindandi, óþolinmóður, hefnigjarn og
hrokagikkslegur, svo að hann fældi stundum
góða menn frá sér, sem hefðu átt að vera
samheijar hans. Það var happ Dana (og
okkar), hve þessi áhrifamikli rithöfundur
og fyrirlesari var ijölfróður og víðlesinn.
Sjálfur veitti hann sannarlega miklum
menningarstraumum yfir lesendur sína.
Hann skrifaði t.d. merkilegar bækur um
jafnólíka menn og Hippolyte Taine, Ferdin-
and Lassalle, Disraeli, Shakespeare (heims-
frægt rit, sem þýtt var á margar tungur),
Ibsen, Anatole Fance, Goethe, Voltaire,
Nietzche, Michelangelo og Heine. Til gam-
ans nefni ég smádæmi úr eigin fyölskyldu
um áhrif hans á ísland: Ég á tvö þykk bindi
eftir hann um Cajus Julius Cæsar, sem áður
voru í eigu móðurafa míns og síðar föður
míns, en báðir hafa strikað mikið undir og
skrifað athugagreinar á spássíur. Hann
skrifaði greinar um íslendinga, svo sem
Hannes Hafstein, Finn Jonsson, Einar Hjör-
leifsson (Kvaran) og Indriða Einarsson. Al-
mennt má segja, að hann hafi viljað koma
þjóð sinni í nánari snertingu við heimsmenn-
inguna, um leið og hann snerist gegn þeirri
hættu, sem smáþjóð lendir í, ætli hún að
vera sjálfri sér nóg og búa eingöngu að
sínum í andlegum efnum. Hann var ákafur
talsmaður eintaklingsfrelsis. Þannig varð
hann e.k. „National-Erzieher", sem Þjóð-
veijar hafa kallað svo, þjóðaruppalandi, en
hann var ekki síður það, sem Frakkar kalla
„remueur d’idées" og e.t.v. mætti þýða
„feijumaður hugmynda". Víða er hans
minnzt í íslenzkum ritum, og man ég til að
nefna Skímisgrein Áma Pálssonar 1927
(endurpr. í „A víð og dreif“ 1947) og rit
Sveins Skorra Höskuldssonar um Gest Páls-
son (1965).
Hvað hefur helzt mótað hugsunarhátt
gokkar, sem nú lifum? Höfðu t.d. Þorgils
gjallandi og Þorsteinn Erlingsson sterkari
mótunaráhrif á þjóðina en Matthías Joc-
humsson og Einar Benediktsson? Eða vom
áhrifín með ósambærilegum Hætti? Hvað
um „geislabaugsáhrif“ frægra manna? Þá
á ég við það, þegar frægur maður á einu
sviði fer að hafa áhrif á allt öðm sviði, langt
utan raunvemlegra- takmarka þekkingar
hans og hæfíleika. í hinni miklu og ágætu
bók, „The Oxford Companion to the Mind“
(1987) er grein um þetta („Halo Effect").
Það er sagt vera áhrifamikið, félagslegt
fyrirbæri, stundum hættulegt, þegar maður,
sem skarar fram úr á sérsviði sínu, er talinn
vitur og fróður í óskyldum efnum og fer
að beita sér í þeim. Nefnt er sem fáránlegt
dæmi, að Edison uppfínningamaður hafi
verið kvaddur til ráða um stjórnmál og heim-
speki. Dæmi þekkjast þess, að ljóðskáld og
fíngerðir fagurkerar eða epísk sagnaskáld
hafi notið sér frægð sína (eða látið nota
sig) til að tjá sig um hin óskáldlegustu efni
og dægurmálapólitík. Kvikmyndaleikarar í
Hollywood og poppsöngvarar í Liverpool
reyna að gera líf sitt merkilegra með því
að fara að tala um alþjóðastjórnmál, um-
hverfisvandamál og hvalveiðimál. Þeir, sem
dást að leik þeirra, útliti og söng, halda,
að þeir eigi að taka mark á þeim, svo að á
þá er hlustað. Þeir verða skoðanamótarar
(„opinion-moulders" eða jafnvel „opinion-
makers"; ekki eru nú orðin fögur). Þekkjum
við svipuð dæmi héðan?
MAGNÚS ÞÓRÐARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. MAÍ 1989 3