Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1989, Blaðsíða 6

seint ufn hausfið’1625, er þann yetur í
Kaupmannahöfn , en fer heim til íslands
um vorið 1626, eftir rúmlega 10 ára úti-
vist. Gerist síðan bóndi á íslandi, en er
kallaður til Bessastaða 1627 sem ráðgjafí
um varnir, eftir Tyrkjaránið. Er í Vest-
mannaeyjum sem „konstabel“ 1639—40.
Býr síðast 30 ár í Eyrardal. Deyr 2. maí
1679, nærri því 86 ára að aldri. Frægur
fyrir Ævisögu sína eða Reisubók, sem hann
skrifaði á gamals aldri 1661.
Ljóðið sem ég ætla að gera gengur út
frá íslenska sveitamanninum sem fer út í
heim, horfir á allt og drekkur það í sig, og
leggur hinn íslenska mælikvarða á allt sem
hann sér: Hann er alltaf að hugsa heim til
íslands og bera það sem hann sér saman
við eitthvað hér heima. Eða hann hugsar
til þess að ættingjar hans fengju líka að sjá
það sem hann sér. Flest það sem hann upp-
lifir gæti verið það sem á nútímamáli yrði
sennilega kallað „kúltúrsjokk“. Allar ferðir
hans eru eitt stanslaust kúltúrsjokk, bæði
fyrir augað, en ekki síður eyrað:
Oft verður þess vart að músík hrífur
hann. Má þar nefna lúðrablástur, trumbu-
slátt og hljóðpípuleik í Krónborgarkastala,
sem hann lýsir hvað eftir annað. Klukkna-
spilum í kirkjum lýsir hann líka af mikilli
hrifningu. Þetta er ekki undarlegt, maðurinn
kemur út í hinn stóra heim úr nær hljóð-
færalausu landi. Dæmi:
„Á plássinu hófst upp mikill glaumur, þar
kóngsins popelslagari sló upp á ketiltrumb-
umar, og þeir 24 trómetarar blésu til borðs.
Síðan básúneruðu 4 instmmentister í slots-
tuminum."
„ ... og þeim ijórum trómeturum, þeir
er básúnur, krúmhorn og skalmeyjar blésu
og upp á lúth léku og þessi sín fjögur hljóð-
færi tempmðu þeir upp á fjögur hljóð með
meistaralegri list.“
Á Indlandi lýsir hann líka dansi og hljóð-
færaslætti hofgyðja guðsins Shiva. Kallar
hann það afguðadýrkun og hofgyðjurnar
kallar hann kirkjuhómr:
„Presturinn, sem oftast situr fyrir kirkju-
dymm og kallast brameni, gengur einnig
út guðunum að fagna með stórri auðmýkt
og lotningu. Og síðan urðu þeir af þremur
þeim útvöldustu þeirra á meðal, sem vom
synir prestsins, virðulega inn boðnir með
miklum bumbuslætti og básúnistanna
skörpum blæstri og hljóðfæraslætti, item
kirkjuhóranna danslátum ...“
Ég vona að þetta verði þér til einhverrar
glöggvunar meðan þitt myndverk er að
mótast. Ég bið þig vel að lifa og óska þér
alls hins besta. Bestu kveðjur, Þórarinn
Eldjám.
ÞÓRARINN ELDJÁRN
Jón Ólafsson slysast
. . . og hugðist að steyta en í stykkinu leyndist þá glóð
er stimplinum renndi ég þétt inn
um hlaupið á eftir þeim útmældu pokum púðurs
sem plagast, en fann að það kviknaði,
svalg í sig fjálglega funann
með fuðrandi magni og ég
skyldi því aftra með stimplinum, stappaði í
stálið og vildi honum halda gegn úthlaupi þessu er
hann BANG! molaðist sundur og mínum styrku fingrum
minna beggja handa ýrði um lofið,
mennleg kúla ég sveif eina sextíu faðma,
sortnaði fyrir eyrum með skellum og smellum
sem lét mér ótal eyrnafíkjur ríða
ósýnilegur og blóðhlaupinn refsandi drottinn
á haf út sem rauðklæddur selur í brotum og brunninn
blóðstokkinn færðist á kaf og fingurnir horfnir og þykkir
sem bananar lesnir úr klasa, sem kytur hengdar
við kirkjuhóranna guðlausu indíasöngva
sem blandast úr landi þeim grátandi trega í ákalli minna móður
sem mín væri á ný að hefjast af Vestfjörðum reisa . . .
Nú þýtur í básúnum bumbur ákaft knúðar
blásið á trómet og klukkur að spila
þar kristján minn fjórði og kristófer bogi
minn kaptugi grátandi tárum
ekkasog tempruð upp á fjögur hljóð
ymja í hendingskasti
sem enskir á bátum í bláturn mig sækja
er bartskerinn tekinn að raða mér saman . . .
Hvort raðast minn hugur þar heima
ég heyri að ég spyr en ei svar
þar til svo mælir á portúgalísku ein papegöja:
ef partamir stemma . . .
ef partamir stemma . . .
PÁLL P. PÁLSSON
Jón stendur álengdar og hlýð-
ir dolfallin á herlúðraköllin
Hugvekja Þórarins Eldjáms varð til
þess að ég áttaði mig á því að ég
er sjálfur einskonar Indíafari, eða
öllu heldur íslandsfari. Við Jón Indíafari
kvöddum æskuslóðir rúmlega tvítugir að
aldri og leituðum á vit ævintýra í ókunnum
löndum; hann sigldi í suður, ég í norður.
Raunir hans og hetjudáðir era að sjálfsögðu
meiri en mínar, en við eigum þó eitt og
annað sameiginlegt. Báðir höfum við tals-
vert af lúðrablæstri að segja og hrífumst
af honum, hann um borð í herskipum Dana-
konungs og í herliði hans, ég á vettvangi
lúðrasveita í Reykjavík. Báðir ieitum við
átthaganna á ný, hann fer til íslands en ég
til Austurríkis, en í seinni tíða hefír mig
dreymt um að geta notið elliár til skiptist
heima á íslandi og heima í Austurríki. Við
sjáum í tvo heima, höfum margt lært og
frá mörgu að segja. Fallbyssan springur í
höndum hans og þeyttir honum út á haf.
Eitt og annað hefur líka spmngið í mínum
höndum. En við lifum báðir!
Það lá beint við að semja verkið fyrir
blásturshljóðfæri. Ég fagna því sérstaklega
að Þorkeli, Ásgeiri og Oddi skuli falið að
framflylja það. Eins langar mig til að þakka
Guðmundi Emilssyni að falast eftir verkinu.
Þeir em allir á meðal glæstustu tónlistar-
manna íslands. Ég hefði sjálfsagt getað
fylgt ljóði Þórarins nákvæmar, eða þá sagt
sögu Jóns Indíafara með bókstaflegri hætti.
En ég kaus aðra leið. Hugur minn reikaði
heim til Austurríkis, heim á fornar slóðir,
svo sem eins og heyra má í klarinettuein-
leiknum í öðmm kafla verksins. Þar örlar
á þjóðlagsstúf ef grannt er hlustað. Eins
hefði ég getað haft eina hressilega spreng-
ingu í verkinu, eitt stórt „BANG“, eins og
Þórarinn orðar það, en ég læt nægja að
LEIFUR BREIÐFJÖRÐ
Túlkun verksins er tilfinn-
ingaatriði hvers og eins
Hugmyndin að þessari útfærslu á
ljóðinu fæddist eiginlega strax eftir
að ég las ljóð Þórarins. Ég minnist
tilefnislausrar eldri hugmyndar um að gerð
verks er lýsti skipsflaki í sandi. Ég sá fyr-
ir mér stórt, tjargað og illa útlítandi stefni,
eða skipsskrokk; borðin ísett gráu gleri og
blýi, mig hefur alltaf langað til að leiða
saman gler, tré og skúlptúr. Nú lét ég
verða af þessu, þótt hugmyndin hafi breyst
talsvert í meðföram. í stað flaks útbjó ég
ímynd skipsins sem Jón Indíafari siglir á
um heimshöf, ímynd Perlunnar, en svo hét
herskip Danakonungs. Ég sá fyrir mér
heljarmikil tréborð og planka, já, eiginlega
lest Perlunnar. Og svo fannst mér að þetta
yrði að geta vaggað líkt og skip á rúmsjó.
Hugmyndin að Perlunni var annars tals-
vert flóknari í upphafí og viðameiri en lo-
kaútfærsla myndarinnar ber með sér. Hún
einfaldaðist í meðföram, varð mun hnitmið-
aðri. I raun krefst slík einföldun talsverðs
sjálfsaga, því tilhneigingin er alltaf sú að
fylla út í eyðumar. Eg reyndi að tryggja,
að skipsformið nyti sín til fulls. Ég held
mér hafí tekist að koma í veg fyrir að
kraðak smáhugmynda flæktust fyrir heild-
aráhrifum verksins. Glermyndirnar urðu
færri. í upphafi hafði ég hugsað mér þær
níu talsins, en þær urðu fimm, og þar af
aðeins tvær sem fyllt er út í allan mynd-
flötinn. Glermynd af fallbyssu Perlunnar
var látin víkja, og svo um fleiri atriði, sem
mér fannst trafla þegar til kastanna kom.
Lúðurinn sem trónir efst í forgranni er
tákn sem gengur líkt og rauður þráður í
gegnum Ijóð Þórarins og tónverk Páls.
Sjálfur hef ég haft sérstakt dálæti á form-
um lúðra og annarra blásturshljóðfæra og
notað þau oft í verkum mínum. Lúður Jóns
Indíafara kom eiginlega af sjálfum sér.
Neðri glermyndin sýnir höfuð Jóns Indía-
fara á blóðrauðum bakgrunni, þar sem
hann þýtur útí í geiminn í kjölfar spreng-
ingarinnar miklu um borð í Perlunni. Kol-
útgáfa er sjálfsagt miklu algengari og auð-
fundnari.
Síðan hefur það þó gerst að ég fékk
hugljómun og grannhugmynd að ljóðinu:
Ég geng út frá einu ákveðnu atviki í sögu
Jóns: Hann er að hlaða fallbyssu um borð
í Perlunni úti fyrir ströndum Indíalands
þegar ægilegt slys verður þar sem byssan
allt að því springur í höndum hans og þeyt-
ir honum lengst út á sjó og stórslasar hann.
Skömmu síðar hefst heimferð hans til Dan-
merkur og loks íslands. í ljóðinu er reynt
að lýsa hugsunum Jóns meðan hann flýgur
gegnum loftið um leið og gegnum vitund
hans renna tætlur úr ýmissi reynslu reynslu
hans þessi 10 útivistarár. Hugurinn endar
heima á íslandi, þangað kemst hann ef til
vill ef brotin ná að raðast rétt saman. Þetta
verður klárlega svo sem beinagrindin í ljóð-
inu og læt ég því fylgja hér með uppkast
sem gefur góða hugmynd um hvað ég er
að fara, en bið þig þó að athuga vel að ég
á eftir að lagfæra þetta mikið og breyta
orðalagi og hnika hugsunum til og frá.
MINNISPUNKTAR UM JÓN
Ólafsson Indíafara
Hann var fæddur 4.11. 1593 á Svart-
hamri í Álftafirði, Norður-ísafjarðarsýslu.
Af ævintýraþrá sigldi hann burt frá íslandi
með ensku fískiskipi sumarið 1615. Var þá
um sumarið á Englandi, meðal annars í
London, en kemur til Kaupmannahafnar
með dönsku skipi um haustið. Gekk í her-
þjónustu sem byssuskytta. Árin 1616—1622
er hann ýmist í flota Kristjáns flórða eða
við Krónborgarkastala. Á þessum áram sigl-
ir hann víða um Norðurhöf, kemur þá víða
við í Noregi, einnig til Færeyja og Spits-
bergen.
8. október 1622 heldur hann af stað með
kaupskipaflota til Indlands. Leiðin liggur
suður fyrir syðsta odda Afríku, komið er
við á Madagaskar og Ceylon og fleiri stöð-
um.
Hann dvelst síðan sem byssuskytta í
Dansborgarkastala í nýlendu Dana, Tranke-
bar, þangað til í september 1624. Þá verður
hann fyrir hræðilegu slysi, þegar fallbyssa
springur í höndunum á honum um borð í
herskipi. Skömmu síðar heldur hann til baka
til Danmerkur, mikið slasaður. Á leiðinni
lendir skipið í miklum hrakningum og haf-
villum, en kemst þó loks til staðar sem reyn-
ist vera Youghal á írlandi í júní 1625. Það-
an kemst Jón til Noregs og Danmerkur
Páll P. Pálsson
lýsa aðdraganda sprengjunnar undir lok
þriðja þáttar. Menn verða bara gera sér
hvellinn í hugarlund. Annars svífur andi
hermennskunnar yfir verkinu í heild, ekki
síst fyrsta kaflanum. Menn gætu þess vegna
verið staddir á viðhafnarmikilli hersýningu
í Kaupmannahöfn. Jón stendur álengdar og
hlýðir dolfallinn á herlúðraköllin. Og kannski
minnir upphaf verksins á öldugjálfur; öldur
sem sleiktu vestfirska steina í eina tíð og
lokkuðu ungan mann til síns. Og í þriðja
þættinum heyrist í trambum; trambum sem
fyrst era knúðar hljóðlega, síðan ákaflega.
Stundin nálgast. . .
Leifúr Breiðfjörð
græna línan efst á myndinni er tákn hafs-
ins. Loftbólumar, eða perlumar, sem gang
niður eftir myndinni miðri, geta líka tákn-
að einskonar akkeriskeðju, sem speglast í
neðri fletinum og gefur þannig til kynna
hafdjúpið sem Indíafárinn sekkur í. Spegl-
ar neðri myndflatarins gefa myndinni
óvenjulega þrívíddardýpt. Strektir stálvír-
arnir, sem halda myndflötunum saman
minna á harðræði sjómennskunnar. Annars
er túlkun verksins tilfinningatriði hvers og
eins. Verkið er ekki fullyrðing heldur frem-
ur einskonar tilvísun eða hugleiðsla um
sérstakan mann og mjög sérstætt atvik í
lífi hans. Ljóð Þórarins riðar á mörkum
tragedíu og komedíu. Líkt má segja um
myndverk mitt, það veit ekki í hvorn fótinn
það á að stíga; það veit ekki alveg hvort
vaggar eða stendur kjurrt.