Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1990, Blaðsíða 4

Nyrstu rætur
íslenskrar þjóðar
Löngum hefur furðu mikið þótt til þess koma að
obbinn af landnámsmönnum virðist hafa sótt
hingað úr fornum byggðum sem liggja sunnar
en ættjörð okkar. Verulegur hluti norskra land-
nema átti forðum heima á Rogalandi, Hörða-
„Svo fínnst ritað í
fornum bókum að
Jötunheimar voru
kallaðir norður um
Gandvík, en fyrir sunnan
Ýmisland. En áður
Tyrkjar og Asíumenn
komu á Norðurlönd,
byggðu norðurálfurnar
risar og sumt hálfrisar;
gjörðist þá mikið
sambland þjóðanna.
Risar fengu sér kvenna
úr Mannheimum, en
sumir giftu þangað dætur
sínar.“
Eftir HERMANN
PÁLSSON
landi, Sogni og Fjörðum, en öll þessi fylki
liggja dijúgum sunnar en ísland, og eins-
ætt er að frá Suðureyjum og írlandi var
haldið langan spöl norður á vit í leit að
nýju landi. Vestmannaeyjar og Niðarós eru
að heita má á sama þverbaugi, svo að lega
íslands í heild er sambærileg við syðsta
hluta Háiogalands, Naumdælafylki og
nyrsta hluta Þrændalaga og Norðmæris.
Sá heimskautsbaugur sem liggur um
Grímsey og nyrsta oddann á Melrakkasléttu
skiptir Hálogalandi í tvo hluta, og er hinn
nyrðri miklu lengri en hinn syðri. Háloga-
land teygist langt norður fyrir Lófót uns
það mætir Finnmerkurströndum og Dumbs-
hafí sjálfu.
Háleygskir landnámsmenn hér um slóðir
voru ekki ýkja margir talsins, en þó er þar
um býsna merkilegan hóþ að ræða, enda
er ærin ástæða til að gera sér nokkra grein
fyrir þeim sem voru svo langt að komnir
úr norðri. Margt mætti segja um þetta sóma-
fólk sem flýði skammdegi Hálogalands og
ofríki Haralds hárfagra um leið og tók sér
bólfestu á svo suðlægum slóðum að þar
sést til sólar á hveiju heiðbjörtu nóni árið
um kring að undanskildum Forsæludal og
öðrum byggðum í fjallskugga. Fornir fræði-
menn töldu að valdataka Haralds hárfagra
og einnig skortur á góðu jarðnæði hafí eink-
um knúið landnámsmenn til að flýja Noreg,
en um Háleygi sem komu hingað gegnir
sérstöku máli; þeir áttu heima í harðbýlu
landi, þar sem hallæri steðjaði stundum að;
er því ekki undarlegt þótt þeir leituðu sér
búsældar á suðlægari slóðum, að víða er
þjóttulegt um að lítast á Hálogalandi.
Um miðja tíundu öld og raunar lengur
var Eyvindur skáldaspillir höfuðskáld Hál-
eygja og orti snögga vísu um sumargadd,
kvartar yfír snjó og þeim ósköpum að menn
verði að binda búfé sitt inni að miðju sumri,
rétt eins og Finnar, en svo kallaði hann
Lappa eða Sami. í Ketils sögu hængs er
oftar um sinn getið um hallæri á Háloga-
landi, „en bú þeirra eru mjög í sjónum".
Og þegar fískurinn fírrist landið og korn-
árið bregst, þykir vetrarnóttin helsti löng
þar norður frá. En allt frá því að Norðmenn
renndu fyrst færi í sjó og fram til þeirra
missera sem nú ganga yfír hafa bestu físki-
mið þeirra legið undan Lófót.
2
Forfeður vorir fyrr á öldum höfðu mikinn
áhuga á sögu Norðmanna eins og alkunn-
ugt er, en hins er sjaldan minnst hve mjkla
stund þeir lögðu á fróðleik um landið sjálft.
Enn eru varðveittar tvær skrár yfir fylki í
Noregi, og er önnur þeirra talin vera frá
fyrri hluta tólftu aldar, en hin er komin frá
Hauki Erlendssyni lögmanni (d. 1334) sem
dvaldist langdvölum í Noregi og mun hafa
kynnst landinu mætavel; átti heima um hríð
í Osló og síðar í Björgvin, lögmaður Gula-
þings nokkurn tíma. Fylkjaskrá Hauks hefst
með Hálogalandi, fylgir síðan ströndinni
allt suður til landsenda, en heldur svo norð-
ur úr Víkinni um Raumaríki, Heiðmörk,
Haðaland og Hringaríki og lýkur með Guð-
brandsdölum. Hin skráin hefst syðst með
Ránríki (sem Svíar lögðu undir sig löngu
síðar og kalla nú raunar Bohuslán), heldur
síðan norður alla Noregsströnd til Háleygja-
fylkis, en lýkur þó með Upplöndum og Guð-
brandsdal, rétt eins og hin skráin. Landa-
fræði Noregs er svo flókin að útlendingar
áttu örðugt með að gera sér ljósa grein
fyrir henni áður en sæmileg landabréf voru
fyrir hendi; þó var mikill stuðningur að
fylkjaskránni. Frá Hauki Erlendssyni er
einnig komin önnur skrá, en hún nær yfir
öll þau svæði sem komu undir Noregskon-
ung á fyrsta þriðjungi fjórtándu aldar, og
þar er „öll Finnmörk“ talin með, en slíkt
er raunar gert í ýmsum eldri ritum þar sem
fjailað er um norðurmörk Noregs; landið
var talið ná allt norður að Ægisstaf eða
Vægistaf við Gandvík (sem sumir kalla nú
Hvítahafið).
Þótt Noregs konungatal, sem var tileink-
að Jóni Loftssyni í Odda (d. 1197) taki skýrt
fram að Haraldur hárfagri næði fyrstur að
ráða fyrir öllum Noregi og ætti allt land
milli Gautelfar og Finnmerkur, þá fer
Styrmir fróði (d. 1245) svofelldum orðum
um ríki Ólafs helga: „Hann var einvaldskon-
ungur yfir Noregi svo vítt sem Haraldur
hinn hárfagri hafði átt frændi hans; réð
fyrir norðan Gandvík en fyrir sunnan Gaut-
elfur, en Eiðaskógur fyrir austan, Önguls-
eyjarsund fyrir vestan. Þessu ríki stýrði
engi einn milli Haralds hárfagra og Ólafs
hins helga.“ í norsku helgisögunni af Ólafi
er ríki hans talið liggja allt norður að Ná-
nesi, og hefur fróðum mönnum fiogið í hug
að þá sé komið út fyrir landabréfíð og farið
að styttast að þeirri Náströnd sem nefnd er
í Völuspá og var í ríki Heljar sálugu Loka-
dóttur, einhver ömurlegasti staður sem um
getur í gömlum skræðum. En þó þarf slíkt
ekki að vera.
Eins og Stefán Karlsson hefur skilmerki-
lega rakið í ritgerð sinni um „Alfræði Sturlu
Þórðarsonar“ (í ritinu Sturlustefna, útg.
Guðrún Ása Grímsdóttir og Jónas Kristjáns-
son, Reykjavík 1988), þá varðveitist allt
fram á 18. öld frá dögum Sturlu (1214—
1284) íslenskt landakort „af allri kringlunni
sem þá var þekkt“. Á þessu korti segir Stef-
án, „munu hafa verið fleiri nöfn en á varð-
veittum íslenskum landakortum frá miðöld-
um“. Þetta kort hefur vafalaust geymt
ýmsan fróðleik um landafræði Sturlu Þórð-
arsonar og samtímamanna hans sem nú er
ekki tiltækur lengur. Gaman hefði verið að
njóta þeirrar þekkingar á nyrstu byggðum
Norðmanna og Sama sem skráð var á þessu
glataða landakorti. Stefán minnist þess sér-
staklega að þar hafi staðið örnefnið Hafið
dauða sem var hluti af Dumbshafí eða Norð-
uríshafínu, eins og það er einnig kallað, og
að þessu örnefni víkur Árni Magnússon í
ritgerð sinni um Gandvík, segir Stefán. Vita-
skuld minna örnefnin Nánes og Hafið dauða
hvort á annað og hugsanlegt er þau hafí
verið nágrannar á landakorti Sturlu.
3
Hugmyndir íslendinga fyrr á öldum um
það svæði sem lá fyrir handan ystu mörk
Noregs voru nokkuð á reiki, en víða bólar
á þeirri skoðun að þar byggi undarlegar
þjóðir. í Hervarar sögu er kveðið skýrt að
orði: „Svo fínnst ritað í fomum bókum að
Jötunheimar voru kallaðir norður um
Gandvík, en fyrir sunnan Ýmisland. En áður
Tyrkjar og Asíumenn komu á Norðurlönd,
byggðu norðurálfurnar risar og sumt hálf-
risar; gjörðist þá mikið sambland þjóðanna.
Risar fengu sér kvenna úr Mannheimum,
en sumir giftu þangað dætur sínar.“ Her
Samar guldu þess að þeir voru miklu frumstæðari en Norðmenn, en á hinn bóg-
inn stóð mikiU ótti af þeim galdri og seið, sem Samar stunduðu löngum.