Lesbók Morgunblaðsins - 29.02.1992, Blaðsíða 4

verskum peningi og hér er byggt á henni.
Skáld hinnar
einföldu lífsspeki
að má þakka það kunnáttu 12. og 13. aldar
manna á íslandi í latneskri málfræði og latínu
að íslensk tunga varð bókmál og að á þeirri
tungu voru skráðar merkar bókmenntir á 13.
og 14. öld. Höfundar málfræðiritgerðanna,
Kunnir fræðimenn um
bókmenntir og latneskan
kveðskap telja Hóras
vera vandaðasta skáld
Rómverja og jafnframt
vestrænna bókmennta.
Nú hefur Helgi
Hálfdanarson þýtt 30
ljóð skáldsins: í skugga
lárviðar, sem er góð
viðbót við þýðingar á
sígildum bókmenntum.
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
ritual kaþólskrar kirkju og munnleg geymd
fomra kvæða og sagna voru ásamt lat-
neskri málfræði og latínukunnáttu forsenda
íslensks bókmáls, sem mótaði meira og
minna tungutak þjóðarinnar um aldir. Ýmsar
þjóðir Evrópu, mæltar á tungu forfeðra
sinna, mótuðust svo mjög af latínunni að
upprunalegt mál þeirra rann saman við latín-
una. Hér á landi fór á annan veg. Latína
og íslenska voru aðskilin mál og latínan
varð til þess að festa íslenskuna sem þjóðt-
ungu, og þá ekki síst latnesk málfræði, sem
varð samofin íslenskri málfræði. íslensk lög
koma hér einnig til, en óljóst er hversu snar
þáttur þeirra laga var Rómaréttur.
Auk klerklegra mennta var kunnátta í
ljóðum og bálkum rómverskra gullaldarhöf-
unda almenn meðal klaustramanna og hefð-
arklerka á miðöldum og þá ekki síður hér á
landi en annars staðar í Evrópu. Meðal
höfuðskálda Rómveija á dögum Ágústusar
keisara voru Virgil, Óvid og Hóras. Auk
þeirra mælskusnillingar og höfundar, eins
og Ciceró og Seneca. Þessir höfundar voru
kunnir hér á landi meðal höfunda 12., 13.
og 14. aldar (Sbr. Sverrir Tómasson: Formál-
ar íslenskra sagnaritara á miðöldum. Stofn-
un Árna Magnússonar Rv. 1988).
Eftir að Rómveijar tileinkuð sér og stældu
gríska harmleiki og gríska ljóðlist tók róm-
verskur skáldskapur að blómgast svo mjög,
að þrír höfuðsnillingar rómverskrar ljóðlistar
eru löngum taidir til fremstu ljóðskálda allra
tíma. Einn þeirra var Quintus Horatius
Flaccus.
Horatius eða Hóras fæddist 65 f. Kr. í
Venusia, smáborg á suð-austur hluta Ítalíu-
skagans, en þar gætti mjög hellenskra áhrifa
eins og víðast hvar á suðurhluta skagans
austanverðum. Faðir Hórasar var leysingi
áf ítölskum stofni, sem vann sig úr ánauð
og gerðist innheimtumaður skatta og efnað-
ist, svo að hann gat sett aflafé sitt í lands-
kika, sem þá eins og löngu síðar þótti hin
hagkvæmasta fjárfesting. Um móður Hóras-
ar er ekkert vitað. Hóras talar mjög hlýlega
um föður sinn. Hann sendi son sinn til frægs
kennara í Róm og síðan til Aþenu til þess
að stunda heimspeki. í Aþenu flækist Hóras
í deilur Brútusar og Cassíusar við Oktavían-
us. Hóras gekk til liðs við Brútus sem beið
ósigur. Hóras „týndi skildi sínum á vígellin-
um“. Tuttugu og þriggja ára kemur Hóras
aftur til Rómar, faðir hans var þá látinn og
eignir hans höfðu verið gerðar upptækar.
Samkvæmt frásögn Hórasar „neyddist
hann til ljóðagerðar fyrir fátæktar sakir“.
Hann getur þess einnig að enginn nema
kjáni yrki eða skrifi án þess að krefjast
greiðslu fyrir. Þetta er samskonar viðhorf
og hjá dr. Johnson, sem taldi að „enginn
maður skrifaði staf nema fyrir peninga,
nema þá hreinir grasasnar". Næstu tíu árin
orti Hóras ljóð og satírur. Hann vann um
tíma sem skrifari hjá ríkissjóði og kynntist
á þeim árum Virgilíusi, sem kynnti hann
fyrir Maecenasi, rómverskum auðmanni og
hægri hönd Oktavíusar. Maecenas gaf Hó-
rasi síðar landareign, „sabíska býlið“. Því
fylgdu átta þrælar og ráðsmaður auk fimm
leigubýla.
Nú dró til þeirra tíðinda sem lukust við
Actium 31 f. Kr. Októvíanus sigraði Antón-
íus, ekki síst vegna svika „hinnar óðu drottn-
ingar“ Kleopötru. í því tilefni orti Hóras:
„Nunc est bibendum, nunc pede libero puls-
anda tellus etc“.
Helgi Hálfdanarson þýðir upphafið svo á
íslensku: „í dag skal kerum lyft, nú skal
leikið glatt/og liðugt stiginn dansinn, svo
nötri jörð ...“
Eftir sigurinn við Actium hófst útþensla
rómverska heimsveldisins fyrir alvöru. Árið
23 f. kr. gaf Hóras út verk sín, þar á meðal
88 ljóð eða söngva, sem einkenndust af ein-
stakri snilld Hórasar í þvi að aðlaga gríska
bragarhætti latnesku tungutaki. Eins og
Ólafur Þórðarson (um miðja 13. öld) (skrifar
í Málhljóða og málskrúðsriti sínu) var lat-
neskur „skáldskapur sá, er rómverskir spek-
ingar námu í Athenisborg á Grikklandi ok
snéru síðan á latínumál", (sbr. Árni Sigur-
jónsson: Bókmenntakenningar fym alda,
Heimskringla 1991.)
Ólafur Þórðarson gerði sér fulla grein
fyrir áhrifum grískra bókmennta á róm-
verskar. Og nú hefur Helgi Hálfdanarson
komið grískum bragarháttum Hórasar á ís-
lenska tungu af snilld og næmi, eins og
honum er lagið.
Útgáfa verka Hórasar vakti ekki þá hrifn-
ingu sem líklegt er að vinir hans hafi sýnt
snilld hans. Hóras varð að bíða lengur en
Virgil, sem birti Eneasarkviðu fjórum árum
siðar og hlaut strax lof og prís. Það var
ekki fyrr en 17 f. Kr. að Hóras varð frægt
skáld, og þá fyrir tilstuðlan Ágústusar (Okta-
víanusar).
Hórasi bauðst einkaritarastarf við hirð
Ágústusar, en afþakkaði. Einkalífið var hon-
um dýrmætara en svo að hann kysi að fórna
því og eigin tíma fyrir tildurstöðu, sem krafð-
ist dvalar fjarri sveitasælunni í Sabína-fjöll-
um, þar sem hann dvaldi á góðra vina fundi,
orti og drakk dýrar veigar.
Maecenas velgjörðarmaður Hórasar lést
árið 8 f. Kr. Og það gekk eftir sem skáldið
hafði spáð í 17. óðu, annarri bók. Án Maec-
enasar yrði líf hans hálft, ekki vert að lifa.
Hóras lést nokkrum vikum síðar á sama ári.
Hóras var ekki aðeins ástsælt skáld um
aldir heldur urðu áhrif rits hans um skáld-
skapinn langæ og mótuðu skáldhefðir
Vestur-Evrópu í tvö þúsund ár. Einn fræg-
asti ritdómur, sem skráður hefur verið á
íslensku ber vott um áhrif þess rits Hórasar
á höfundinn, Jónas Hallgrímsson, þegar
hann ræðst á „það leirburðastagl og holta-
þokuvæl", sem honum fannst ráða um of
meðal íslenskra hagyrðinga og skálda. Hó-
rasi var lítt gefið um hnoðara og skáldfífl
þau sem ekki voru ófá í Róm um hans daga.
Slík fyrirbrigði eru uppi með hverri kynslóð
og hljóta oftast ómilda dóma. Þegar kunn-
átta í tungu og bókmenntum fortíðar rýmar
og gengisfall verður í menntun, þá er þessum
leiðu fyrirbrigðum hampað.
Kunnir fræðimenn um bókmenntir og lat-
neskan kveðskap telja Hóras vera tvímæla-
laust vandaðasta skáld Rómveija og jafn-
framt vestrænna bókmennta. Bragsnilld
hans er einstök og viðhorf hans og lífsspeki
hugnæm. Helgi Hálfdanarson lýsir ljóðum
hans og honum sjálfum í formála að þýðing-
unum sem bera titilinn „í skugga lárviðar"
Þijátíu ljóð eftir Hóras.
„Ljóð hans eru einföld og einlæg, hispurs-
laus og hressileg. Hann lofar þau gæði sem
lífið hefur að bjóða, félagsskap góðra vina
og fagurra kvenna, göfuga þrúgnaveig,
náttúrufegurð og sveitabýli sitt uppi í Sab-
ínafjöllum. Hann lofsyngur gyðju skáldlist-
arinnar ... Lífsspeki hans er næsta einföld:
Láttu aldrei blekkjast, allra sízt af sjálfum
þér, vænztu ekki mikils af framtíðinni, vertu
nægjusamur, njóttu hvers dags sem ávaxtar
af lífsins tré, taktu jafnt áföllum sem höpp-
um með jafnaðargeði, og mundu að dauðinn
er ávallt í nánd.“
Helgi nær þeim kliðmjúka andblæ sem
Hóras nær skálda best. Dæmi:
„Snjóa leysir úr lautum og grösum á grundunum
spretta,
brestur nú brumið á tijám;
jörðin litkast, og lækir líða spakir með bökkum
stiila sinn kliðmjúka streng...“
Klassískar bókmenntir eru sígildar bók-
menntir, nægtarbrunnur hverrar kynslóðar
sem mótar og fijógvar skáldskap bestu
skálda, þær eru líftaug tungumálsins sjálfs
og í snjöllum þýðingum gegna þær hlutverki
sem hluti eigin arfleifðar hverrar þjóðtungu.
Meðal þeirra kvæða sem Helgi þýðir er:
Integer vitae ... Grímur Thomsen þýddi það
og staðfærði, e.t.v. um of. Helgi er trúr frum-
textanum og þýðir svo: „Sá sem ekki er
sekur um misgjörð neina/saknar aldrei
spjóts, eigi heldur boga,/því að hvergi þarf
hann að treysta á örvar/ þungaðar eitri, -
hvort sem yfir eyðimörk sólu brennda/eða
fram á háfjöll um refílstigu/háskalega hald-
ið skal, eða meðfram/húmuðu fljóti...“
„í Skugga lárviðar“ er smekklega gefín
út, svo sem hæfír innihaldi. Þessi bók eða
kver er ágæt viðbót við þýðingar sígildra
bókmennta sem hafa birst á sl. ári. Þar á
Helgi drýgstan hluta, þijú lokabindi þýðing-
ar hans á Shakespeare, Grísku harmleikirnir
(sem komu út rétt fyrir áramótin 1990-
1991) og þýðingar Eyjólfs Kjalars Emilsson-
ar á Ríkinu eftir Platon og Ingibjargar Har-
aldsdóttur á Karamazov-bræðrunum eftir
Dostojevski.
Þetta þýðingarstarf verður seint fullþakk-
að, ekki síst nú þegar barbararnir eru utan
hliðs og innan og kveða við hátt.
(í skugga lárviðar. Þrjátíu ljóð eftir Hóras. Helgi
Hálfdanarson þýddi. Vaka-Helgafell 1991.
Höfundur er rithöfundur.
4