Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1992, Blaðsíða 2

HEIMURINN ER
ORÐIN SVO TÍTIÍI
nýlegri kvikmynd ítalans Salvatore Tomatore
„Stanno tutti bene“ (Allt í besta lagi) segir frá
öldnum ekkjumanni á Sikiley, sem hyggst leggja
upp í langferð um Ítalíuskaga til að heimsækja
bömin sín 5 sem búa í borgum allt frá Napolí í
,vÖnnur dætra Jörgens,
Asa, hefur lýst því þegar
Sigríður færði Asvaldi
kaffi út á engjar: „Það
var svo fallegt á milli
þeirra hjóna og mikil ást
rem ríkti, þau sátu hlið
við hlið úti á engjunum
og héldust í hendur á
meðan þau drukku
kaffið, þetta er mér
ógleymanleg sjón.“
Eftir HLÍN
AGNARSDÓTTUR
í norðri. Hann hefur ekki hitt bömin í mörg
ár, þau hafa hvorki heimsótt hann á æsku-
slóðimar né hefur hann sjálfur séð ástæðu
til að heimsækja þau fyrr. Hann hefur þó
haft óljósar spumir af lífi þeirra og amstri
og stendur í þeirri trú að þau hafí öll hlotið
nokkum frama í margvíslegum störfum sín-
um innan þjóðfélagsins. Allt virðist í besta
lagi á yfírborðinu, en smám saman kemur
í ljós, að líf bamanna er blekking, blekking
sem þau hafa falið vandlega fyrir föður sín-
um.
Þetta listaverk Tomatores, sem einnig
gerði hina frægu mynd um Paradísarbíóið,
snertir ótal strengi og hrærir upp í tilfínn-
ingalífínu. Er samband okkar við foreldra,
fjölskyldu og ættmenni í „besta lagi“ þeg-
ar öllu er á botninn hvolft? Það ástand sem
Tomatore lýsir í myndinni er alþekkt í öll-
um vestrænum ríkjum, þar sem ijölskyldan
og tengslin milli foreldra og bama eru í
upplausn. Nútíminn hefur ekki pláss fyrir
„mennilegar" tilfínningar, mennskan er á
undanhaldi. Orðið mennilegur kemur upp
í hugann, því um leið og ég horfði á mynd
Tomatores, var konan sem ég heyrði fýrst
nota þetta orð að kveðja þennan heim.
Sigríður Jónsdóttir hét hún frá Auðnum í
Þingeyjarsýslu, en hún lést 5. apríl sl. Hún
var gift afabróður mínum Ásvaldi Þor-
bergssyni sem lést 1949, tæplega 51 árs
að aldri.
Ég átti því láni að fagna að kynnast
Sigríði lítilsháttar síðustu tvö æviárin henn-
ar. Hún var sérstaklega falleg gömul kona
við góða líkamlega og andlega heilsu, þrátt
fyrir háan aldur. Hún var einstaklega ljúf
og geðþekk og strax við fyrstu kynni geisl-
aði frá henni hlýju. Hún hafði blíða og
notalega framkomu, kunni vel þá list að
halda uppi samræðum, bæði hlustaði og
sagði vel frá. Sigríður var líka með fallega
sál, sem hún hafði ræktað í nánu sambýli
við náttúruna og jörðina, sem hún hafði
stöðugt yndi af. Hún var manneskja sem
unni friði og kyrrð og hana fann hún í
sambandi við náttúruna: „Ég hef alltaf
haft gaman af að koma út í náttúruna og
hef yndi af að ganga á sömu þúfunum sem
ég þekki svo vel,“ sagði hún þegar ég hitti
hana síðast einn heitan sumardag í júlí
1991. Þá sátum við saman í gróðurhúsinu
hennar, sem hún hafði komið sér upp rétt
neðan við bæjarhúsið á Ökrum, þar sem
hún bjó ásamt bömum sínum tveimur og
tengdadóttur. Sigríður var fædd 15. apríl
1903 og átti sama afmælisdag og Vigdís
forseti. Sjálf var hún nokkurs konar drottn-
ing a.m.k. meðal þeirra sem þekktu hana
vel og elskuðu. Hún var eins og ein af
rósunum sem hún ræktaði af natni í gróður-
húsinu sínu.
Sigríður var dóttir Jóns Péturssonar og
Hildar Benediktsdóttur á Auðnum og ól
allan sinn aldur í Þingeyjarsýslunni. Ég
spurði hana hvemig það væri að líta til
baka yfír svona langa ævi. „Allt tekur sinn
enda og mér finnst lífið hafa verið dásam-
legt,“ sagði hún brosandi, „en mér fínnst
erfítt að sætta mig við að ekkert taki við
þegar lífíð er búið, samt hef ég fengið svo
margt út úr lífínu." Sigríður var um tví-
tugt þegar hún yfírgaf Auðnir og vann þá
fyrir sér með því að hjálpa til á bæjum;
„en ég varð aldrei alveg vinnukona, því
ég vistaðist aldrei allt árið neinsstaðar".
Hún vann við búverk og ræstingar hjá
móðursystram sínum á Húsavík, en ein
þeirra var Unnur Benediktsdóttir Bjark-
lind, Hulda skáldkona. Hún gekk í skóla á
Breiðumýri í Reykjadal og þar kynntist hún
Ásvaldi: „Við hittumst á samkomum og
íþróttamótum, en hann var leikfímikennari
á Breiðumýri. Við fóram saman á skíði,
en bræður mínir áttu skíði og skíði föður
míns vora svo breið að margir gátu rennt
sér á þeim í einu.“ Þau Sigríður og Ásvald-
ur giftu sig um jólin 1924 í Þverárkirkju
í Laxárdal. Þau bjuggu síðan fyrst á Ein-
arsstöðum á gömlu lofti og áttu eina kú
og fáeinar kindur og þar fæddist þeim
fyrsta bamið. Síðar fluttu þau í Þinghúsið
á Breiðumýri og eignuðust þar sín fyrstu
böm. Af 9 bömum þeirra era 3 látin. Þau
voru Sigurveig, Hrólfur og Jörgen, en sá
síðastnefndi dó úr lömunarveiki 1945. „Lö-
munarveikin gekk héma sumarið 1945 og
Ásvaldur hafði nokkram áram áður fengið
snert af henni, fólk lamaðist og dó, en
bóluefnið gegn veikinni kom ekki fyrr en
seinna. Ungt fólk getur ekki skilið hvað
maður var hræddur um að pestimar legð-
ust á bömin. Um aldamótin dóu börnin úr
kíghósta og bamaveiki, sem bömin köfn-
uðu úr. Þetta fór um eins og drepsótt,
enda vora húsakynnin léleg og bágborin
og enga læknisþjónustu að fá. Það var
ekki fyrr en 1901 sem fyrst kom læknir í
Breiðumýri. Það var oft erfítt fyrir gömlu
héraðslæknana að fara á milli bæja, þeir
vora afskaplega ófrjálsir, stundum komust
þeir hreinlega ekki að heiman."
Þau Sigríður og Ásvaldur vora 18 ár í
Breiðumýri, en fluttu að Ökram 1944.
Akrar era ríkisjörð með erfð og þau gátu
fengið lífstíðarábúð á jörðinni. Sigríði
fannst það gott fyrirkomulag: „Það var lít-
ið sem við þurftum að borga, enda hef ég
aldrei viljað eiga jörð.“ Það var mikil breyt-
ing til batnaðar fyrir þau Ásvald að flytja
á Akra, en íbúðarhúsið þar var byggt 1938.
Á meðan hún var bóndakona þótti henni
mikil hátíð að fá skyldfólkið að sunnan í
heimsókn en það var aðallega Jörgen bróð-
ir Ásvalds og Laufey kona hans. „Þá var
gjaman farið út í Klambrasel til Þuríðar
systur Ásvalds og Kristjáns manns hennar
og þar var alltaf glatt á hjalla.“ Böm þeirra
Jörgens og Laufeyjar vora líka mörg sum-
ur í sveit á Ökram og nutu vel af umgengn-
inni við þau hjónin. Önnur dætra Jörgens,
Ása, hefur lýst því þegar Sigríður færði
Ásvaldi kaffí út á engjar: „Það var svo
fallegt á milli þeirra hjóna og mikil ást sem
ríkti, þau sátu hlið við hlið úti á engjunum
og héldust í hendur á meðan þau drakku
kaffið, þetta er mér ógleymanleg sjón.“
Ásvaldur átti 4 systkini, auk Jörgens
og Þuríðar, systumar Herdísi og Guðrúnu.
Foreldrar þeirra voru Þorbergur Davíðsson
bóndi á Litlu-Laugum og kona hans Sigur-
veig Jóntansdóttir ljósmóðir. Sigríður man
vel eftir þeim og geymdi í fóram sínum
ljósmóðurbók Sigurveigar, þar sem hún
skráði allar upplýsingar um barnsburði í
sveitinni, sem hún kom nálægt. Sigurveig
hafði mikinn læknisáhuga og Sigríður sýndi
mér læknisáhöld sem hún notaði við blóð-
og vessatöku, gamla bílda og koppa: „Bæði
hún og Jörgen sonur hennar höfðu áhuga
á læknisfræði og vissu mikið um hana. Það
var inni í þeim að vilja hlúa að lífinu."
Sigurveig bjó til græðandi smyrsl úr jurtum
og læknisseyði úr grösum. í sveitinni var
algengt að þurrka blóðberg og vallhumal,
drekka fjallagrasamjólk og borða fjalla-
grasaysting: „Fjallagrasaystingur var
sauðamjólk hleypt með súr eða skyrmysu
og varð eins og ostur, í honum vora bæði
grös og gijón. Þetta var venjulega búið til
þegar fært var frá á sumrin og á þessu
var ég alin upp. Stundum var líka yst með
drykk af slátri, en það var komsýra, sem
myndaðist af rúgmjölinu sem var í slátr-
inu.“
Sigríður ferðaðist mikið um landið með
börnum sínum, sem búa dreift, en hún fór
aldrei til útlanda. Hana langaði aldrei nógu
mikið, en ef hún hefði átt þess kost hefði
hún kosið að fara til Hollands og Danmerk-
ur. „Ég er afskaplega jarðbundin mann-
eskja og maður verður háður staðnum þar
sem maður hefur lifað og starfað og það
ágerist einungis með aldrinum." Sigríður
las alla tíð mikið og hafði sérstakt yndi
af ljóðum, enda var hún alin upp á frjáls-
lyndu heimili, þar sem fólk var sjálfmennt-
að. Hún var afkomandi mannanna sem
stofnuðu kaupfélag fyrstir á íslandi og
þeir stofnuðu einnig bókasafn, afí hennar
og amma kunnu bæði dönsku og ensku.
„Þetta var allt svo mennilegt fólk sem las
allt mögulegt. Núna les ég helst um mann-
líf og ættfræði, bækur Indriða Indriðason-
ar, en ég er ekki nógu dugleg að lesa ungu
skáldin." Hún skrifaði líka mörg bréf um
ævina og henti aldrei bréfí. Bömin skrifuðu
henni eftir að þau fluttu að heiman. Sigríð-
ur sýndi mér bréf allt frá árinu 1923 þeg-
ar Jörgen afí minn var nýfluttur til Reykja-
víkur og skrifaði bróður sínum í Þingeyjar-
sýslunni. Þar lýsir hann lífínu í Reykjavík
og hvemig það kemur fyrir augu sveita-
mannsins, en hann segir líka frá því er
hann rak Litla-Klepp, sem hann tók á leigu
af Guðmundi Hofdal. „Ég hef aldrei viljað
brenna sendibréf og aldrei hent sendibréfí,
en í dag skrifa böm ekki bréf, þar hefur
síminn breytt miklu, mér fínnst óskaplega
gaman að fá bréf, en fólk skrifar almennt
sjaldan, heimurinn er orðinn svo lítill."
Þegar við Sigríður höfðum spjallað sam-
an í gróðurhúsinu þennan heita sumardag,
fórum við saman að Grenjaðarstað, þar sem
við skoðuðum byggðasafnið í gamla bursta-
bænum. Á leiðinni þangað í bílnum ræddum
við um umhverfismál, en Sigríður hafði
mikinn áhuga á þeim. Hún hafði hugsað
mikið um þær veðrabreytingar, sem henni
fannst hafa átt sér stað á undanförnum
áram og lesið um gróðurhúsaáhrifin svo-
kölluðu á loftslag jarðarinnar og þynningu
ósónlagsins. í kirkjugarðinum á Grenjaðar-
stað rísa gömul leiði upp úr grasinu. Við
Sigríður lásum á leiðin og hún sagði mér
m.a. frá presti nokkram sem þama er jarð-
aður, sem á að hafa verið fyrimyndin að
prestinum í „Upp við fossa“ eftir Þorgils
gjallanda, sem var bæði umtöluð og um-
deild bók á hennar yngri áram, en í henni
er mikil ádeila á prestastéttina í Þingeyjar-
sýslu á 19.öld: „Sjálf las ég bókina, en
vinkonu minni var bannað lesa hana.“ Þeg-
-ar við höfum skoðað okkur um á Grenjaðar-
stað fórum við aftur heim að Ökrum og
borðuðum kjöt og karrý sem Þuríður dótt-
ir hennar hafði eldað handa okkur. Einum
af heitari dögum sumarsins var lokið og
ég var orðin, ríkari af samskiptum mínum
við Sigríði Jónsdóttur.
Viðtalið við Sigriði var tekið f júlfmánuði 1991. Útfor
Sigrfðar fór fram í kirkjunni á Einarsstöðum, Reykja-
dal f Þingeyjarsýslu 14. apríl 1992.
Sigríður fyrír utan minjasafnið á Grenjaðarstað.