Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1992, Blaðsíða 7

u hlið við hlið skammt frá Tæruvötnum
•r ekki sjaldgæft í jarðsögunni, að fleiri
kömmu millibili. Allt bendir til þess, að
ra af völdum loftsteina á skömmum tíma
dýra og plantna á stóru svæði undir lok
meira en tíu km á sekúndu. Sú óhemju
orka sem leystist úr læðingi við áreksturinn
orsakaði feiknanleg náttúruspjöll, hrika-
lega martröð og allt yfírþyrmandi á jörðu.
Það skullu á fárviðri, voldugar flóðbylgjur
gengu hátt á land, nístandi kulda lagði um
jarðríki, myrkur grúfði yfír, eða það brá
til mikillar hitasvækju, súrt regn dundi
ýmist yfír eða gífurlegir eldar geysuðu um
allan heim. Þegar loks komst kyrrð á aftur
eftir þessar heimsmumspennandi hamfarir
hafði helmingur jurta- og dýraríkisins eyðst
með öllu. Jarðsagan hafði þar með tekið
nýja og harla óvænta stefnu. Aðrar hugs-
anlegar orsakir hinnar leyndardómsfullu
útrýmingar risaeðlanna eins og breytingar
á yfírborðshæð sjávar, loftslagsbreytingar
og eldgos hafa í þessu dæmi ijarvistarsann-
anir sem virðast útiloka þær.
Margt Enn Óljóst
Sumir þættir þessa rannsóknarverkefnis
eru samt sem áður ennþá mjög svo óljósir.
Þýzka vísindatímaritið Bild der Wissenschaft hefur fjallað um dauða risaeðlanna
og komizt að sömu niðurstöðu: Einhveijar ógurlegar náttúruhamfarir hafi orð-
ið, annaðhvort eldgos eða að stórir loftsteinar utan úr geimnum hafi valdið gífur-
legri breytingu á veðurfari og lífsskilyrðum dýranna.
Á hvaða svæði átti áðumefndur rokna-
árekstur sér stað? Varð þessi árekstur á
einum stað eða á mörgum? Hafa árekstrar
af þessu tagi ef til vill orðið með nokkuð
reglulegu millibili í jarðsögunni? Hvaða
áhrif hafa slíkar geysilegar náttúruhamfar-
ir haft á þróun jarðlífs? Erfíðleikamir við
að færa sönnur á einstök atriði í sambandi
við slíkan aldauða fíölda lífvera em um
margt bæði líkir og ólíkir þeim ráðgátum
sem oft tengjast rannsókn á nýlega frömdu
morði. Fyrir hendi eru sönnunargögn, efna-
fræðileg frávik, mynstur og kristöllun
steinefna og hlutfallstala ísotópa í staðinn
fyrir blóðbletti, fingraför eða beyglaða eld-
spýtustokka við rannsókn morðmáls. En í
þessu jarðsögulega rannsóknarefni era
sönnunargögnin á víð og dreif út um allan
heim. Engin vitni eru lengur tiltæk og það
er enginn vegur að ná fram játningu. Þeir
tugir milljóna ára sem liggja að baki hafa
ýmist eyðilagt með öllu eða þá stórlega
spillt flestum sönnunargögnum í þessu
máii og það einasta sem nú er eftir era
afar óljósar, torráðnar vísbendingar.
Staðreyndin er, að það er jafnvel erfítt
að vita með vissu hver einstakra stein-
gervinga, sem finnast frá þessu tímabili,
er af dýram eða plöntum sem drepist hafa
við áðumefndan roknaárekstur. Stein-
gervingafræðingar vita hins vegar að mik-
ið af lífverum hefur drepist á þessu tíma-
bili því að steinrannin setlög bera vitni
áberandi samhengisleysis í gerð og fíölda
steingervinga fyrir 65 milljónum ára. Yms-
ar dýrafylkingar, eins og t.d. risaeðlur og
sælindýr á borð við ammonshom sem mjög
mikið var um í tugmilljónir ára, hurfu
skyndilega úr lífríkinu fyrir fullt og allt.
Margir aðrir flokkar dýra og plantna vora
Bandaríska visindatímaritið
Scientific American sér þann-
ig fyrir sér þá stökkbreytingu,
sem varð fyrir um 65 miljjón-
um ára: A 220 milfjón árum
höfðu eðlur þróast í risaeðlur
- og risastór lagardýr einnig
- unz stökkbreytingin verður:
Dýrin verða smákrýli og á
sumum taka að vaxa vængir
og þau þróast í fugla.

svo hætt komnir sökum eyðingar, að við
lá að þeir yrðu aldauða líka. Samhengis-
leysið í steingervingafundum í jarðlögum
dregur upp ákveðin mörk milli krítartíma-
bilsins, þegar risaeðlur vora drottnandi í
dýraríkinu, og tertier eða þriðja jarðsögu-
tímabilsins, þegar spendýr tóku að ryðja
sér æ meir til rúms.
Skyndilegur Skellur
Vísindamenn hafa lagt á það mikla
áherslu að komast í rannsóknum sínum
að því, hvort aldauði heilla jurta- og dýra-
fylkinga við lok krítartímabilsins hafí verið
skyndilegur, þ.e. tekið aðeins nokkur ár,
eða hvort sú breyting hafí gerst við hæg-
fara þróun jarðsögunnar um miHjónir ára.
Fram að þessu hafa flestir jarðfræðingar
og steingervingafræðingar verið á þeirri
skoðun að um hægfara breytingu hafí ver-
ið að ræða þegar svo stór skörð vora högg-
vin í fylkingar dýra og plantna í lífríki jarð-
ar. En þegar steingervingafræðingar tóku
steingerð ftjókorn eða einframu-sjávardýr,
svonefnda götunga, til vísindalegra rann-
sókna með nútímaaðferðum, komust þeir
að þeirri niðurstöðu, að aldauði dýra og
plantna við lok krítartímabilsins hafí orðið
mjög skyndilega. Sama var upp á teningn-
um við slíkar nákvæmnisrannsóknir á sæ-
lindýram eins og ammonshomum, en það
vora fyrirrennarar kolkrabbafylkingar nú-
tímans sem urðu aldauða á þessum tíma-
mörkum jarðsögunnar. Greinilegustu menj-
ar um aldauða ammonshoma er að finna
í yfirborðsjarðlögum úti við strendur
Biskay-flóa, rétt við landamærin milli
Frakklands og Spánar. Undir jökulsetlög-
um við Manson i Iowa-fylki, Bandarílqun-
um, hefur fundist risavaxinn gígur, um 32
km í þvermál og á stóram svæðum um-
hverfís gíginn, svo og niðri í honum sjálf-
um, er afar mikið af kvarsmulningi, sem
er eitt af þeim atriðum sem vísindamenn
álíta að kunni að tengjast roknaskelli við
árekstur jarðar og loftsteins. Staðsetning
gígsins þykir og koma heim og saman við
dreifingu kvarsmulningsins á nærliggjandi
svæðum. Þessi gígur er samt of lítill um
sig til þess að geta hafa myndast af jafn
geypistóram loftsteini sem þyrfti til að
valda svo víðtækum aldauða fiölmargra
fylkinga dýra og jurta um víða veröld.
Rannsóknir á þessum gíg hafa samt leitt
í ljós, að aldur hans er sem næst tímamörk-
unum milli krítartímabilsins og tertiertíma
og era því öll líkindi á, að þessi loftsteinn
skipti vissu máli í þeim torræðu jarðsögu-
legu atburðum sem gerðust á þessu tíma-
skeiði. En hvemig myndi samt slíkur
roknaárekstur geta haft í för með sér, að
mulin og bráðnuð jarðefni dreifðust um
víða veröld? Loftsteinn sem væri 10 km
að þvermáli og væri á rúmlega 10 km hraða
á sekúndu hlyti að mynda feiknarlegt gat
í lofthjúpinn umhverfis jörðu á leið sinni
til jarðar. Þegar hann skylli á yfírborði
jarðar myndi hreyfiorka hans breytast í
hitaorku við sprengingu sem yrði 10.000
sinnum öflugri eldur en sprengikraftur allra
kjamavopna nútímans samanlagðra. Við
slíkan roknaárekstur myndu vökvakenndar
leifar loftsteinsins og úr berginu á jörðu
niðri á þeim stað, þar sem áreksturinn
yrði, skrúfast með ofsahraða upp í gegnum
gatið á gufuhvolfínu áður en loftinu ynnist
tími til að ryðjast aftur inn í það tóma-
rými. Gífurlegur geislandi logahnöttur úr
hvítglóandi lofttegundum, sem myndaðist
við sprenginguna, myndi einnig slöngva
jarðefnum óravegu út úr lofthjúpi jarðar.
Gerð hafa verið tölvulíkön af 1.000 mega-
tonna sprengingum; í slíkum sprengingum
losnar tuttugu sinnum meiri orka en felst
í stærstu og öflugustu kjamasprengju.
Samt er sú orka einungis 1/100.000 af
þeirri orku sem að líkindum leystist úr
læðingi við árekstur risaloftsteinsins við
jörðu fyrir 65 milljónum ára.
ÚT í Geiminn Og Til Baka
En tölvulíkönin hafa líka sýnt fram á,
að eldhnötturinn frá slíkum roknaspreng-
ingum kemst aldrei í þrýstijafnvægi við
loftið umhverfis. Þegar slíkur eldhnöttur
hefur náð að teygja sig upp í það mikla
hæð, að þrýstings andrúmsloftsins er farið
að gæta mun minna, þá tekur hraðferð
eldhnattarins að aukast enn veralega, og
hann getur komist á gífurlegum hraða upp
úr lofthjúpum og út fyrir þyngdarsvið jarð-
ar. Sá eldhnöttur, sem að öllum líkindum
myndaðist við hinn mörgum sinnum harð-
ari árekstur risaloftsteins við jörðu, mundi
því einfaldlega sundra efsta hluta lofthjúps
jarðar og bæri um leið út með sér hvers-
kyns vökvakennd jarðefni sem slöngvuðust
á braut kringum jörðu. Gætu þau jarðefni
því með tíð og tíma hafa fallið aftur til
jarðar, hvar sem væri. Dauði og tortíming
gæti hafa dunið yfír lífríki jarðar af himn-
um ofan alllöngu eftir að roknaáreksturinn
átti sér stað.
Ráðgátan í sambandi við aldauða heilla
dýrafylkinga og plöntudeilda við lok krítar-
tímabilsins getur þó enn ekki talist ráðin
nema að hluta og er margt ennþá óljóst í
þeim efnum. í lok 18. og í upphafi 19.
aldar, þegar jarðvísindi vora rétt að slíta
bamsskónum, deildu menn ákaft og lengi
um það, hvort einhveijar stórkostlegar
náttúruhamfarir hafí og hefðu ætíð haft
úrslitaáhrif á þróun jarðríkis eða hvort
framvinda jarðsögunnar hafí jafnan orðið
við hægfara breytingar. Áhangendur stöð-
ugrar en hægfara þróunar jarðsögunnar
urðu að lokum hlutskarpari og varð sú
skoðun algild að kalla í jarðvísindum um
langt skeið. Sannanir fyrir því, að víðtækur
aldauði á mörkum krítartímabils og tertíer-
tíma hafí orðið af völdum roknaárekstrar
loftsteins eða halastjömu við jörðu hafa
því líka orðið til þess að breyta áliti vísinda-
manna á þeim möguleika, að stórkostlegar
náttúrahamfarir eða jarðsögulegt stórslys
kunni að hafa haft afgerandi áhrif á þróun
lífríkisins og gerð jarðlaga. Sé slíkt jarð-
sögulegt stórslys tekið með í reikninginn
breytist líka óhjákvæmilega álit manna á
þróunarsögu lífríkisins í heild; að sá hæf-
asti hafí lifað af og náð að þróast áfram
er þar með fullyrðing sem ekki skýrir fram-
þróun lífríkis jarðar, nema að hluta. Lifver-
umar hafa þá ekki einungis orðið að geta
aðlagað sig breyttum aðstæðum til þess
að lifa af, heldur hafa þær einnig orðið
að vera heppnar. En ef tilviljanakennd jarð-
fræðileg stórslys geta við og við þurrkað
með öllu út heilar fylkingar af þróuðum
og vel aðlöguðum lífveram, þá gefur það
augaleið að þróunarsaga lífsins lýtur held-
ur ekki forákvörðuðum lögmálum og ekki
getur verið um neina beina og óhjákvæmi-
lega framþróun að ræða sem leiðir rakleið-
is til vitsmunagæddra lífvera, þ.e. til tilurð-
ar mannsins.
Byggt á Scientifíc American.
Halldór Vilhjálmsson þýddi
þennan hluta
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. OKTÓBER 1992 7