Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1994, Blaðsíða 5

bili sem hann starfaði undir nafninu Útvegs-
banki íslands hf.
Hinn endurreisti banki var áfram í hluta-
félagsformi, en nú átti ríkið meiri hluta fjár-
ins, þannig að bankinn varð nú í raun ríkis-
banki. Vilji Alþingis til þess að gera bankann
að ríldsbanka var undirritaður með þvi að
ákvæði voru sett inn í löggjöfina um endur-
reisn Islandsbanka, þess efnis, að ákvæði
þeirra laga um hlutafélög sem þá giltu um
það að enginn hluthafa mætti fara með
meira en 20% atkvæðisréttar ætti ekki við
um Útvegsbankann. Þannig tryggði rík-
isvaldið sér úrslitaáhrif á stjóm bankans og
þá stefnu er hann fylgdi. Sama árið og Út-
vegsbankinn tók til starfa var Búnaðarbank-
inn stofnaður sem ríkisbanld. Þó að báðir
þessir nýju bankar væru ríkisbankar, þá
benda nöfn þau, er þeim voru valin til þess,
að stefna stjórnvalda í lánamálum væri sú,
að nýjar lánastofnanir skyldu sinna því hlut-
verki að þjóna þörfum ákveðinnar atvinnu-
greinar. Þessi stefna virðist hafa verið ríkj-
andi allt fram á 9. áratug þessarar aldar og
ekki veralegur ágreiningur um hana milli
starfandi stjómmálaflokka. Þannig hafði rík-
ið forgöngu um það, að stofnaður var Iðnað-
arbanki, þar sem ríkið lagði fram nær helm-
ing þess hlutafjár sem var stofnfé bankans.
Laust eftir 1960 voru svo stofnaðir tveir
einkabankar, Verslunarbanki og Samvinnu-
banki, sem starfa skyldu í þágu verslunar-
starfsemi. Um og upp úr 1970 fóru hinsveg-
ar að heyrast raddir um það að skipan lána-
markaðarins, að hafa margar lánastofnanir,
sem hver sinnti sinni atvinnugrein, væri
ekki hagkvæm. Sumar þessara lánastofnana
væru alltof litlar til þess að um hagkvæman
rekstur væri að ræða, en auk þess er auðs-
ætt að það jók þá áhættu, sem fylgdi rekstri
þessara stofnana að obbinn af lánveitingum
þeirra skyldi vera í þágu einnar atvinnu-
greinar. Ein af fyrstu tillögunum um samein-
ingu banka sem fram komu um 1970 var
tillaga um sameiningu Búnaðarbanka og
Útvegsbanka og mun oftar en einu sinni
hafa verið lagt fyrir Alþingi frumvarp þess
efnis. En ekki varð þó af því. Það var fyrst
með sameiningu Útvegsbankans og þriggja
annarra banka árið 1990 að stigið var stórt
skref í þessa átt svo sem nánar verður vikið
að hér á eftir. Um svipað leyti var Samvinnu-
bankinn sameinaður Landsbankanum þann-
ig að viðskiptabönkum hafði fækkað úr sjö
í þrjá.
Eins og nafn það sem hinn endurreisti
íslandsbanki ber með sér þá var honum
ætlað mjög erfitt hlutverk í því bankakerfi
sem byggt var upp á árunum 1930-60, þar
sem hlutverk hans átti einkum að vera það
að lána til sjávarútvegs, sem bæði hér á landi
og viðast hvar annars staðai' þar sem hann
er stundaður er mjög áhættusamur atvinnu-
vegur.
Þó að á því 60 ára tímabili sem hér um
ræðir gengi vissulega á ýmsu og allmiklar
sveiflur yrðu á afkomu bankans vegna
sveiflna í afkomu útvegsins, þá tel ég að
þeim sem bankanum stjómuðu á þessum
tíma hafi furðuvel tekist að sigla hér á milli
skers og báru.
Skal þetta nú rakið í tímaröð í örstuttu
máli. Kreppuárin 1930-39 voru erfið svo sem
vænta mátti vegna erfiðrar afkomu sjávar-
útvegsins á þeim tíma. Ágóði í prósentum
af hlutafé vai- aldrei meiri en 6% og fór allt
niður í hálft prósent. Þeim litla ágóða, sem
um var að ræða, var nær óskiptum varið til
afskrifta á töpum. Aldrei kom þó til þess á
þessum tíma, að bankinn þyrfti að Ieita ásjár
ríkisins vegna ábyrgðar þess á skuldbinding-
um hans.
Á heimsstyrjaldarárunum síðari batnaði
hagur bankans mjög vegna góðrar afkomu
í sjávarútveginum á þeim tíma. Þessi bætta
afkoma kom m.a. fram í því að frá og með
árinu 1943 var tekið að greiða hluthöfum
arð, 4% á ári, og hélst svo allt til þess að
bankanum var breytt úr hlutabanka í hrein-
an ríkisbanka.
Á árunum eftir stríð varð afkoma útvegs-
ins sveiflukendari en áður svo sem vænta
mátti. Var mikill samdráttur í sfldveiðum frá
og með árinu 1945 útveginum mikið áfall.
Bankanum tókst þó að forða sér frá því að
verða fyrir meiriháttar töpum af þeim sök-
um..
Með víðtækari bankalöggjöf, sem sett var
af „vinstri" stjóra Hermanns Jónassonar er
komst tfl valda eftir kosningar sumarið 1956,
var Útvegsbankanum breytt frá því að vera
rekinn með hlutabréfafyrirkomulagi í það
að verða hreinn ríkisbanki. Þessi breyting
var að því leyti aðallega formbreyting, að
hlutafé er einkaaðilar áttu í bankanum nam
aðeins 4%, enda mun ástæða breytingarinn-
ar a.m.k. meðfram hafa verið sú, að rflds-
stjórnin óskaði eftir að auka áhrif sín í stjóm
bankans. Mikilvægasta breytingin, sem gerð
var á bankakerfinu með löggöfinni 1957 var
sú, að Landsbankanum var skipt í seðla-
banka og viðskiptabanka sem voru hvor
öðrum nokkum veginn óháðir. Með þessu
var mjög stórt spor stágið í þá átt, að koma
á fót sjálfstæðum seðlabanka. Undir árslok
1959 kom til valda hin svonefnda viðreisnar-
stjórn Alþýðuflokks og Sjálfstæðisflokks,
sem fór með völd um nær 12 ára skeið.
Þegar á fyrsta starfsári rfldssijómarinnar
var tekin upp ný stefna í efhahagsmálum í
þeim tilgangi að koma á frjálsari viðskiptum,
bæði inn á við og út á við. í sjávarútveginum
varð sú breyting, að styrkir og útflutnings-
bætur voru afnumdar, en tekjutap, sem af
þessu leiddi fyrir útveginn, var bætt með
gengisfellingu.
Þó að þessar breytingar boðuðu heilbrigð-
ari viðskipta- og atvinnuhætti, fór ekki hjá
því hvað útveginn snerti, að þær juku áhætt-
una, sem honum fylgdi miðað við styrkja-
og uppbótakerfið, sem skapaði þrátt fyrir
sína stóru galla, visst afkomuöryggi fyrir
þá sem þess nutu.
Á sjöunda áratugnum var afkoma sjávar-
útvegsins góð, að undanteknum árunum
1968-69 þegar hann varð fyrir miklum áföll-
um vegna hruns sfldveiðanna og lækkandi
afiu-ðaverðs. Ágóði af rekstri bankans hafði
verið 12-15% árin 1962-67, en 1968-69 hrap-
' aði hann niður í rúm 2%. 1970 varð svo aft-
ur nokkur bati og árin 1971-73 voru hag-
stæð. En í árslok 1973 hófst hin svonefnda
olíukreppa. Ein afleiðing hennar hér á landi
var frá árinu 1974 og fram á miðjan 9. ára-
tuginn meiri verðbólga en verið hafði allt frá
því á stríðsárunum. Til þess að koma í veg
fyrir það að öll sparifjármyndun stöðvaðist
af þessum sökum var 1979 heimilað með
lögum að taka upp viðtæka verðtrygginu
fjárskuldbindinga og kom það smám saman
til framkvæmda næsta ár á eftir. Þetta af-
stýrði hættunni á því að öll sparifjármyndun
stöðvaðist, en varð auðvitað ekki að sama
skapi hagstæð þeim sem lán þurftu að taka.
Verðbólga er auðvitað að jafnaði óhagstæð
útflutningsatvinnuvegunum því gengið lækk-
ar að jafnaði ekki jafnört og innlendur kostn-
aður hækkar. Áfkoma bankans var því
lengstum erfið á þessu verðbólguskeiði frá
1974-1987. En nú komu aðrir örðugleikar til
sögunnar sem reyndust bankanum enn erfið-
ari í skauti en erfiðleikar sjávarútvegsins,
en það var gjaldþrot Hafskips í árslok 1985.
Leiddi það svo eins og kunnugt er til samein-
ingar bankans við þrjá einkabanka ög tók
hinn sameinaði banki upp hið gamla nafn
fyrirrennara Útvegsbankans: Islandsbanki.
Nýr Islandsbanki með nýju
hlutverki
Hér að framan hefir í stórum dráttum
verið rakinn aðdragandinn að því að Útvegs-
bankinn var sameinaður þremur einkabönk-
um og breytt um leið úr ríkisbanka í einka-
banka. En hvað vakti fyrir þeim stjómvöld-
um er að þessari breytingu stóðu og hvað
er framundan? Það var áfallið, sem Utvegs-
bankinn varð fyrir vegna gjaldþrots Haf-
skips í árslok 1985, sem hratt þeirri þróun
af stað, sem til þessarar niðurstöðu leiddi.
En það hefði verið hægt að fara aðrar leiðir
til þess að leysa þann vanda sem af gjald-
þroti Hafskips leiddi. Það hefði verið hægt
að leggja fram fé úr ríkissjóði til þess að
gera Útvegsbankanum kleift að starfa áfram
sem sjálfstæðum rfldsbanka. En stjómmála-
leg skilyrði fyrir því að fara þá leið munu
ekki hafa verið fyrir hendi. Það hefði verið
hægt að sameina Útvegsbankann öðrum
hinna rfldsbankanna, Búnaðarbanka eða
Landsbanka. Var það ekki ný hugmynd sam-
anber það sem áður hefir verið sagt. En
ákvörðun um það að fara þá leið að einka-
væða Útvegsbankann með því að breyta
honum í hlutafélag og selja síðan einkaaðil-
um hlutabréfin var tekin þegar í ársbyrjun
1987, en þá var við völd undir forsæti Stein-
gríms Hermannssonar, rfldsstjóra er Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokkur stóðu að. Síðan
var að máhnu unnið á þeim grundvelli að
sameina Útvegsbankann einkabönkunum
þremur er nefndir hafa verið með þeim
árangri að hinn nýi Íslandsbanki var opnað-
ur 3. janúar 1990. Tvær ríldsstjórnir höfðu
verið við völd á þeim tíma sem mál þetta
var til meðferðar auk þeirrar sem ákvörðun
tók um einkavæðingu Útvegsbankans, en
það voru rfldsstjóra Þorsteins Pálssonar, er
við völd var frá júlí 1987 til september 1988
og „vinstri" stjóm Steingríms Hermanns-
sonar er við völd var frá september 1988
þar til eftir kosningar í apríl 1991.
Hvaða ályktanir má draga um stefiiu
stjómmálaflokkanna og einstakra stjóm-
málamanna af þessari þróun bankamálanna
er erfitt að segja um, ekki síst þar sem all-
ir þeir stjómmálaflokkar er nú eiga fulltrúa
á Álþingi að undanteknum Kvennalistanum,
voru við völd um lengri eða skemmri tíma
meðan mál þetta var til meðferðar. Var það
hugsað sem fyrsta skref í átt til þess að
viðskiptabankamir verði iðnvæddir eða var
núverandi skipan þessara mála með þremur
viðskiptabönkum þar sem tveir stærstu
bankamir urðu rfldsbankar talin hin æski-
legasta frambúðarlausn?
Afstaða einstaklinga og stjómmálasam-
taka til þessa máls hlýtur að verða háð því
öðru fremur, hvort þeir telja, að ffamleiðsla
og dreifing vöru og þjónustu eigi að lúta
lögmálum markaðarins, eða ákvörðun ein-
hvers miðstjómarvalds, sem ákveði hvers-
konar ffamleiðsla eigi að sitja í fyrirrúmi,
hvaða framleiðsluaðferðum skuli beitt og
hvemig dreifing vöm og þjónustu skuli
skipulögð. Um það er tæpast ágreiningur
nú, hvorki meðal sérfræðinga í efnahagsmál-
um né stjómmálamanna að markaðsbúskap-
urinn leiði til betri nýtingar framleiðslukraft-
anna og meiri fullnægingar þarfa neytend-
anna en miðstýrður haftabúskapur. Bæði
þekking á þessum málum og reynslan af
haftabúskapnum, ekki eingöngu í hinum
sósíalísku löndum heldur einnig víða í hinum
kapítalíska heimi, þar sem víðtækum höftum
og skömmtunum hefir verið beitt um lengri
eða skemmri tíma hafa leitt til síkrar niður-
stöðu. Þetta sker þó ekki úr um það hvers-
konar eignaréttarskipulag sé hið hagkvæm-
asta. Einkavæðing og markaðsbúskapur er
engan veginn það sama. Opinberi geirinn í
íslensku hagkerfi er minni en annars staðar
á Norðurlöndum, en samt er það varla vafa-
mál að við búum við ófullnægjandi markað
en þar gerist. Og fómm við 200-300 ár aftur
í tímann þá vora framleiðslutækin að mest-
öllu leyti í eign einstaklinga, en markaðsvið-
skipti vora sáralítil, vegna hinna ófullkomnu
samgangna á þeim tíma. Til þess að markað-
urinn geti á fullnægjandi hátt þjónað þörfiun
neytendanna þurfa að vera skilyrði fyrir
virki-i samkeppni og einkavæðing ein út af
fyrir sig tryggir það ekki.
Sú kenning hefir líka komið fram og átti
a.m.k. ffam að seinni heimsstyrjöld nokkra
fylgi að fagna jafnvel meðal vinstri hagfræð-
inga, að hægt væri að koma á markaðssósíal-
isma, þar sem byggt væri á samkeppni milli
fyrirtækja í eigu hins opinbera og gæti sú
samkeppni jafnvel orðið virkari en sú sem
rekin væri milli fyrirtækja í einkaeign.
Nú mun yfirgnæfandi meirihluti hagfræð-
inga hins vegar vera sammála um það að
tæknileg og stjórnunarlega vandamál, sem
við yrði að etja í hagkerfi er byggði á mark-
aðssósíalisma geri shkt skipulag ófram-
kvæmanlegt. Þeim, sem kynnu að vilja fræð-
ast betur um þetta efni, má benda á ágæta
grein eftir dr. Jónas Haralz, fv. bankastjóra
Landsbankans, er hann skrifaði um þetta
efni fyrir 10 árum síðan í Klemensarbók,
greinasafni sem gefið var út til heiðurs Klem-
ensi Tryggvasyni á sjötugsafmæli hans.
En hvað á að einkavæða og hvað ekki til
þess að neytendum verði sem best þjónað?
Það sem ætti að skera úr um þetta er það
hvort unnt sé með viðráðanlegum kostnaði
að tryggja virka samkeppni á því fram-
leiðslusviði sem um er að ræða.
Hvað snertir framleiðslu venjulegs neyslu-
vamings eða aðfanga til framleiðslu, ættu
alltaf að vera skilyrði fyrir virkri sam-
keppni, ef ekki era skilyrði fyrir henni vegna
fámennis í því landi sem um ræðir, ætti oft-
ast að mega bæta úr því með því að leyfa
innflutning.
Fáir munu hinsvegar telja, að æskilegt
sé að einkavæða fyrirtæki eins og vatns-
veitur, rafveitur, hitaveitur, hafnir og flug-
velli. Þar er annað hvort óframkvæmanlegt
eða alltof dýrt að koma einhvers konai’ sam-
keppni á, þannig að hér verður reksturinn
annnaðhvort beinlínis að vera í höndum hins
opinbera eða undir ströngu opinbera eftirliti.
En hvað um lánastarfsemi og peninga-
markað, sem hér er til umræðu? Með tilliti
til þess hve margir þeir aðilar era, sem bjóða
fram lánsfé annars vegar og spyija eftir því
hins vegar er ekki vafi á því að virk sam-
keppni á þessu sviði er möguleg. En er hún
nauðsynleg? Hér á landi má segja að sú
stefna hafi allt frá upphafi bankastarfsemi
verið ríkjandi, að hún ætti með öllu að vera
á vegum opinberra aðila eða í nánustum
tengslum við þá. Jafnvel íslandsbanki, sem
var að nær öllu leyti í eigu hluthafa, var svo
að segja algjörlega undir opinberri stjórn,
þannig að í raun var hinn nýi íslandsbanki
fyrsti einkabankinn sem eitthvert verulegt
vægi hafði á peningamarkaðinum. Um það
má auðvitað deila, hvort það hafi verið af
því góða eða illa að hið opinbera var þannig
nær öllu ráðandi í bankastarfseminni. En á
það má benda, að hætt er við því að áhrif
þess að flokkspólitísk sjónarmið ráða eðlilega
meira í ríkisreknu en einkavæddu banka-
kei’fi hafi neikvæð áhrif á hagvöxt og þjóðar-
framleiðslu. Þeir sem komnir eru á minn
aldur munu minnugir átakanna milli Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokks um yfirráðin
yfir atvinnutækjunum í ýmsum byggðarlög-
um. Segjum að eina frystihúsið á staðnum
hafi verið í eigu einstaklinga, sem fylgdu
Sjálfstæðisflokknum að málum. Slíkt var
óþolandi að dómi áhrifamanna Framsóknar-
flokks á staðnum. Það mátti til að hjálpa
kaupfélaginu til þess að eignast frystihús.
Ef þetta eina frystihús var hins vegar í eign
kaupfélags þar sem Framsóknarmenn vora
ráðandi þá mátti til að styðja einkaframtak-
ið til að koma upp öðru frystihúsi. En þá
var gjaman svo komið að afkastagetan í fisk-
verkuninni var orðin tvöföld á við það sem
þörf var fyrir.
Hér skal ekki farið nánar út í það að gera
samanburð á einkarekstri og opinberuin.
En það sem hér skiptir máli er það að í
bankarekstri er valið milli þess að einka-
væða reksturinn í heild eða hverfa aftur að
þvi fyrirkomulagi sem hér hefir lengst af
verið ríkjandi að öll slík starfsemi hefír ver-
ið á vegum hins opinbera. Hugmyndir um
það að skapa einhverskonar jafnræði milli
opinberra og einkarekinna fyrirtækja þannig
að þau geti keppt á jafnréttisgrandvelli, era
óraunhæfar með öllu. Ráðstafanir sem gerð-
ar hafi verið í þessa átt hér á landi svo sem
nú, að gera ríkisfyrirtækjum að greiða skatta
í rfldssjóð sem er ábyrgur fyrir því að slíkir
skattar séu greiddir eru nánast broslegar,
enda er mér ekki kunnugt um dæmi fyrir
slíku í nágrannalöndum okkar þó vera megi
að þau séu til.
Ríkisrekið fyrirtæki hefir slíka yfirburð-
aðstöðu gagnvart einkafyrirtæki að engin
samkeppni á jafnréttisgrandvelli kemur þar
til greina. Þetta er hvergi augljósara en í
bankarekstri. Hver er t.d. aðstaða einka-
banka til að keppa um sparifé viðskipta-
banka, þar sem rfldð ábyrgist allt spariféð?
Það er nauðsynlegt að stjómmálaflokkamir
geri fyrir næstu kosningar til Alþingis, sem
fram eiga að fara innan árs, skýra grein
fyrir stefnu sinni þessu máli, sem verður
einn mikflvægasti þáttur stefnumótunar í
efnahagsmálum fyrir næstu ár.
Höfundur er prófessor.
Reykjavík á merkisárinu 1904. Hér sést að búið er að leggja grunninn að húsi ís■
landsbanka.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9.JÚLÍ1994 5