Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1994, Blaðsíða 8

GUÐMUNDUR Á. BJÖRNSSON
Tímamót
- ísland lýðveldi 17. júní 1944
Sem elfan errennurí farveginn foma,
vort fullveldi er aftur í söguna skráð.
Fyrir komandi tímanna kynslóð óboma,
kappsamir höfum vér baráttu háð.
Að ísland er leyst undan erlendum viðjum,
íslenzka þjóðin því fagnar í dag.
I auðmýkt og lotning vér einhuga biðjum,
að örlögin snúi oss flestu í hag.
Sjálfstæðið skapar oss fræknleik og frama,
frjálsræði þráum vér gullinu meir.
Hver ánauð á þegnunum athafnir lama
en aldregi þjóðfrelsis hugsjónin deyr.
Hvatningarorð gegnum aldimar óma,
áfram til dáða, er takmarkið glæst.
Nú tímamót björt yfír landinu Ijóma,
loks hefur draumur Jóns forseta ræst.
Eins æviskeið hefst, — þegar annars er runnið,
allt lífíð er sköpunarmættinum háð.
Eitt verkefni bíður — þá annað er unnið,
frá örófí heims er til þróunar sáð.
Hin torskildu vísindi tímana móta,
á tækninnar sviði vér þjótum um braut.
En veljum það nýtt, sem oss verður til bóta,
því vandinn er mikill í samkeppnis-þraut.
Eyjan vor sólbjarta, fjölskrúðug, fögur,
með fossanna straumkraft og hveranna glóð.
Hún á sér fræknleika, sagnir og sögur,
söngva og frægustu bragjöfra ljóð.
Hið íslenzka mál er að orðgnótt og kynngi,
ein auðgasta tunga, vér geymum það bezt.
Og vér eigum fmmkvöð að Pjóðræðis-þingi,
þeim stjómarfars gmndvelli unnum vér mest.
En landið var blómlegra, fegurra, frjórra,
er frumbyggða-nemamir reistu hér bú,
því eldheitar kalla til átaka stórra,
þau umbótarstörfín er bíða vor nú.
Vér yrkjum út skóga í holtum og hlíðum,
unz hríslumar gnæfa við háfjalla brún.
Vom húsakost bætum og hafskipin smíðum,
en heimalönd ræktum í akra og tún.
Vor æska hún lifír í vonanna draumi,
að vinna til frama í sigmm og dáð.
Á orkuna reynir í örlagastraumi,
unz verður því hugsjóna takmarki náð.
Ef manndómi hnignar fer menning í dróma,
en menntunarlífíð er þjóðinni hollt.
Vom háskóla reisum í veldi og blóma,
hann verði oss metnaður, gleði og stolt.
Hinn íslenzki svanni með ljúfhuga lyndi,
Oft landinu færir þann dýrasta arf.
Af friði og mildi, ástsæld og yndi,
er unnið hið þögula mæðranna starf.
Og hugdirfð í þjóðlífíð græðismenn grópa,
en gróðurlandsbændurnir iðni og dug.
Þeim letjandi tungum sem hugdeigar hrópa,
hrakspám og æðm sé vísað á bug.
Nú heimsveldin skjálfa við herfjötra-helsi,
þar hatrið og drottnunin ráða í dag.
En vér unnum einingu friði og frelsi,
í framtíð að treysta vort sambræðralag.
Um tímamót þessi nú á okkur kalla,
þær örvandi hvatir, að marka þau spor,
til farsældar íslandi eilífð um alla,
það eflist og blómgist, sem gróandi vor.
Við sambandsþjóð vora er sameining rofín,
það sízt er af misklíð hún löngu er máð.
En styrkjum að friður sé alþjóða ofínn
og unnum því frelsi er höfum vér náð.
Þeir íslenzkir frömuðir mannkosta mætra,
merki vort beri um framandi lönd.
En sambúð og afkomu sona og dætra,
signi og varðveiti almættis hönd.
Höfundurinn, f. 1896, d. 1968, var bóndi í Görðum á Álftanesi. Hann orti Ijóðið 1944, en það
hefur aldrei áður verið birt.
Narkolepsía
sjúkdómur af óþekktum orsökum
Rúm öld er nú liðin, síðan franski
læknirinn Gelineau lýsti narko-
lepsíu, sem sjálfstæðum sjúk-
dómi. Hér er um sjaldgæfan sjúk-
dóm að ræða, sem í flestum tilvikum er
arfgengur, en getur þó einnig komið fram
eftir höfuðáverka, heilaæxli og heilabólgu.
Enda þótt orsök sjúkdómsins sé enn ókunn,
er ijóst að sá hluti heilans, sem stjórnar
svefni og vöku, starfar ekki sem skyldi.
EINKENNI:
1. Helzta einkenni sjúkdómsins er óeðli-
lega mikil svefnþörf (hypersomni), annað
hvort sem stöðugur höfgi eða svefnköst,
sem varað geta í u.þ.b. 15-60 mínútur.
Þessi ómótstæðilega svefnþörf getur komið
fram hvenær sem er, t.d. meðan á máltíð
stendur, við vinnu, í prófi eða í miðjum
samræðum.
2. Annað einkenni er skyndilegur missir
vöðvastyrks í þverrákóttum vöðvum (katap-
leksia), sem oftast á sér stað samfara geð-
brigðum, s.s. hlátri, reiði, eftirvæntingu eða
miklum vonbrigðum. Köst þessi geta verið
breytileg að styrkleika. Stundum ná þau
aðeins til vöðva í andliti eða hálsi, þannig
að sjúklingurinn getur ekki haldið höfðinu
uppréttu. Oft missir hann það sem hann
heldur á, kiknar í hnjáliðum eða dettur
jafnvel.
Til að verjast slíkum köstum, reyna
margir að bæla eðlileg viðbrögð, s.s. gleði,
reiði og vonbrigði. Af þessum sökum getur
þeim reynzt erfitt að njóta lífsins sem
skyldi. Samskipti við annað fólk verða stirð-
ari og oftar en ekki er þeim álasað fyrir
sinnuleysi.
3. Svefnlömun getur gert vart við sig,
þegar sjúklingurinn er í þann veginn að
sofna eða vakna. Hann getur þá ekki hreyft
sig, þótt hann skynji, það sem fram fer í
kringum hann. Má þá segja, að líkaminn
sofi en heilinn sé vakandi.
4. Sumir úpplifa ofskynjanir (hypnogog-
isk hallucination) samfara svefnlömun og
er það líkast því að dreyma, en vera þó
vakandi. Flestir skynja slíkt, sem óþægiiega
martröð, enda getur sjúklingnum reynzt
örðugt að gera sér ljóst, hvort um ofskynj-
im eða draum var að ræða.
Það eru þessi fjögur einkenni, sem dæmi-
gerð eru fyrir sjúkdóminn. Óeðlilega mikil
svefnþörf er alltaf til staðar. Skyndilegur
missir vöðvastyrks í 40-50% tilvika,
svefnlömun í 20-50% tilfella en ofskynjanir
aðeins í 10-15% tilvika. Stór hluti sjúlding-
anna hefur mjög slitróttan nætursvefn og
á það sinn þátt í því sleni, sem hrjáir sjúkl-
ingana á daginn. Ástandi þeirra, er sjúk-
dóminn hafa, hefur verið líkt við ástand
heilbrigðra einstaklinga, sem ekkert hafa
sofið í tvo sólarhringa.
Sjálfkrafa athöfn (automatismi) sést
stundum hjá narkolepsíusjúklingnum. Þar
er um að ræða athöfn, sem framkvæmd er
í vöku, en er þó aðeins að litlu eða engu
leyti viijastýrð.
Meðferð
Engin lækning er til við þessum sjúk-
dómi, en ýmis örvandi lyf hafa reynzt vel,
til að fækka svefnköstunum. Þótt undarlegt
megi virðast, er þolmyndun gegn þessum
lyflum nær óþekkt meðal narkolepsíusjúkl-
inga. Astæðan er talin vera boðefnaskortur
í heilanum. Þeir geta því notað sama
skammt af lyfjunum, árum saman, án þess
að hafa tilhneigingu, til að auka hann. Nokk-
ur hinna svokölluðu þríhringlaga geðdeyfð-
arlyfja hafa verið notuð með góðun árangri
gegn skyndilegum missi vöðvastyrks.
Narkolepsía er sjúkdómur, sem oftast
varir ævilangt. Algengast er, að hann geri
fyrst vart við sig við 15-20 ára aldur. Óeðli-
lega mikil svefnþörf er fyrsta einkennið,
en hin þrjú koma ekki í ljós, fyrr en 3-10
árum síðar. Það dregst því oft árum sam-
an, að sjúklingurinn fái rétta sjúkdóms-
greiningu.
Þeir, sem ekki þekkja til þessa sjúk-
dóms, eiga erfitt með að gera sér grein
fyrir þeirri örorku, er hann veldur. Auk
þess mæta sjúklingamir oft miklu skiln-
ingsleysi í þjóðfélaginu. Þeir fá gjarnan
þann stimpil, að þeir séu latir, sljóir og
framtakslausir. Þessi misskilningur á fyrst
og fremst rætur að rekja til þess, hve sjald-
gæfur og lítt þekktur sjúkdómurinn er, en
tíðni hans liggur á bilinu 0,5-1,0 prómill.
Benda má á, að svefn narkolepsíusjúklinga
er ekki frábrugðinn svefni annarra, að öðru
leyti en því, að hann gerir vart við sig á
röngum tíma sólarhringsins. Skyndilegur
missir vöðvastyrks kemur einnig fyrir hjá
heilbrigðum einstaklingum, meðan þeir sofa
draumsvefni, en þeir, sem hafa narkolepsíu,
upplifa þetta jafnframt í vöku.
Með réttri meðferð og auknum skilningi
á eðli sjúkdómsins, má til muna bæta líðan
þeirra, er hafa narkolepsíu.
Heimildir:
Sehutz H., Pharmazie in unserer Zeit 19,65-72 (1990).
Wildschiedtz G.: Narkolepsi. Hefti ótg. af Dansk Nar-
kolepsiforening.
Höfundur er lyf]afræðingur [ Danmörku.
Helztu einkenni
sjúkdómsins eru
óeðlilega mikil
svefnþörf, eða
skammtíma
svefnköst, sem
geta komið
hvenær sem er.
Eftir STEFÁN
NICLAS
STEFÁNSSON