Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1995, Síða 5
BÍÓMYNDAÁRIN SJÖ, 1949-1957
Hughrif þau, sem lifðu í þjóðarsálinni næstu
árin á eftir stofnun lýðveldisins, þegar þjóðhá-
tíðardagurinn 17. júní var í nánari snertingu
við lýðveldisstofnunina og þjóðararfinn heldur
en síðar varð, virtust brjótast fram í löngun
til að sjá sjálfstæða kvikmyndagerð verða að
veruleika, öfluga kvikmyndagerð sem miðlað
gæti kynslóð hins nýja íslands verðmætum
þjóðararfi gamla samfélagsins, sögum úr sveit-
inni, þjóðsögum og ævintýrum til mótvægis
við þann aragrúa erlendra bíómynda, sem
sýndar voru í bíóum landsins. Upptendraðir
af mikilvægi þessa verkefnis treystu kvik-
myndagerðarmennimir á áhorfendur kvik-
myndahúsanna, sem höfðu reynst þeim vel á
heimildarmyndaárunum fímm og steyptu sér
nú út í fyrsta íslenska bíómyndaævintýrið án
nokkurs fjárhagsstuðnings nema þess, sem
ágóðinn af síðustu mynd gaf í aðra hönd.
Slegnir voru víxlar að vori og þeir greiddir
að hausti. Hversu mikil áhrif andblær lýðveld-
isstofnunarinnar hafði á dirfsku brautryðjend-
anna er ekki auðvelt að meta enda bætast
hér við fleiri áhrifaþættir svo sem þróun 16mm
kvikmyndatökuvéla og nýrrar hljótækni fyrir
16mm filmur (stálþráður og síðar hljóðupptaka
beint inn á filmuna) sem leiddi m.a. til stofnun-
ar fýrirtækis Magnúsar Jóhannssonar, Radíó-
og raftækjavinnustofunnar, sem sérhæfði sig
í hljóðvinnslu fyrir
16mm kvikmyndir. En
freistandi er að tengja
ákefðina og efnisvalið
við óbein áhrif frá
stofnun lýðveldis á ís-
landi.
Sumarið 1948 riðu
Loftur Guðmundsson
og samstarfsmenn
hans á vaðið með því
að kvikmynda Milli
fjalls og fjöru, sem var
fyrsta íslenska bíó-
myndin í fullri lengd.
Loftur hafði að vísu
hafið kvikmyndaferil
sinn á því að gera
stuttan leikinn gaman-
þátt árið 1923, sem
nefnist Ævintýri Jóns
og Gvendar og síðan
fékkst hann eingöngu
við gerð heimildar-
mynda (Island í lifandi
myndum, 1925 o.m.fl.)
jafnframt því sem
hann rak ljósmynda-
stofu í Reykjavik. Milli
flalls og Ijöra var tekin
í Kjósinni (Hálshól-
um), á Kjalamesi og
víðar en inniatriði í leikfimisal í Bamaskóla
Jósefssystra í Hafnarfirði. Handritið og sögu-
efnið var eftir Loft sjálfan, sem einnig var
kvikmyndatökumaður og framleiðandi en leik-
stjórn var að mestu leyti í höndum Brynjólfs
Jóhannessonar, leikara. Helstu leikendur vom
Brynjólfur Jóhannesson, Gunnar Eyjólfsson,
Ingibjörg Steinsdóttir o.m.fl.
Sumarið 1950 hófst Óskar Gíslason og sam-
starfsfólk hans svo handa við tökur á Síðasta
bænum í dalnum. Kvikmyndataka fór fram á
Tannastöðum í Ölfusi, í Kershelli í nágrenni
Hafnarfjarðar og í Kjósinni en inniatriðin vora
tekin í Árbæ. Fjöldi manns vann við gerð
myndarinnar, meðal annarra, Ævar Kvaran,
leikari, sem var Jeikstjóri, Þorleifur Þorleifsson
en hann skrifaði handritið upp úr sögu Lofts
Guðmundssonar blaðamanns, sem fenginn var
til að semja söguna fyrir myndina. Fjöldi
þekktra leikara kom fram í myndinni, þeirra
á meðal vora Þóra Borg og Jón Aðils. Óg nú
voru hjólin farin að snúast fyrir alvöra. Það
lýsir vel krafti þessara brautryðjenda að um
leið og Loftur framsýndi Milli fjalls og ij'öru,
var hann byrjaður á nýrri skemmtimynd, Sjðn
er sögu ríkari, með flestum bestu skemmti-
kröftum, söngkröftum og hljómlistarmönnum
bæjarins.
Sumarið 1951 vora bæði Óskar og Loftur
önnum kafnir við bíómyndatökur, Óskar við
gerð Reykjavíkurævintýris Bakkabræðra en
Loftur Niðursetningsins. Loftur var orðinn
sjúkur maður, þegar hér var komið sögu og
átti skammt eftir ólifað, er hann hafði lokið
við Niðursetninginn. Niðursetningurinn fjallaði
um hlutskipti lítilmagnans í sveitasamfélaginu
en Óskar gerði hins vegar tilraun til að færa
sveitina inn til borgarinnar með gamanmynd-
inni um Bakkabræður, sem fjallaði eins og
titiilinn ber með sér um komu hinna treggáf-
uðu þjóðsagnapersóna úr sveitinni inn til höf-
uðborgarinnar. Um líkt leyti varð stuttmyndin
Töfraflaskan til og hún höfð sem aukamynd
með Bakkabræðrum. Töfraflaskan var lát-
bragðsleikur sem byggðist á flöskupúkaævin-
týrinu úr 1001 nótt og var tekin upp á sviði
Þjóðleikhússins. Jónas Jónasson leikstýrði.
Árið 1952 unnu Óskar og samstarfsmenn
hans að gerð nokkuð sérstæðrar kvikmyndar,
sem byggð var á látbragsleik Svölu Hann-
esdóttur, Hálsfestinni. Nefndist kvikmynd
SÍÐASTI BÆRINN Í DALNUM
Itrinsi. LiliKind i ftrð «'«f *S<*
DRAUMURINN um íslenskar þjóðsögur og ævintýri fyrir börnin birtist í
myndunum Síðasti bærinn í dalnum (1950) og Gilitrutt (1957). „Óhætt er að
fullyrða að ef þessi mynd (Síðasti bærinn, innsk.) hlýtur þá dóma almenn-
ings, sem henni ber, þá haldi þeir, sem að þessu starfi stóðu, áfram á þessari
braut. Börnum er það mun hollara að sjá íslensk ævintýri en skammbyssu-
skot cowboy-myndanna“ (Vísir, 14.3. 1950).
ið eftir sögu Vilhjálms S. Vilhjálmssonar en
Ævar Kvaran leikstýrði. Nokkur dráttur hafí
oi-ðið á að Óskar kæmist í gang á ný eftir
Ágirnd og ýmsar hugmyndir verið á lofti, sem
ekki komust á framkvæmdastig, eins og til
að mynda barnamynd um Hans og Gretu, sem
var tilbúin í handriti og stóð til að taka í
Hellisgerði í Hafnarfirði. Sumarið 1954, þegar
Óskar hafði lokið við Nýtt hlutverk komu
þekktir sænskir kvikmyndagerðarmenn til
landsins til að kvikmynda Sölku Völku eftir
sögu Halldórs Laxness að framkvæði nýs ís-
lensks kvikmyndafélags, Edda film undir for-
ystu Guðlaugs Rosinkranz Þjóðleikhússstjóra.
Guðlaugur beitti sér fyrir kvikmyndagerð í
samvinnu við erlend kvikmyndafélög, í þessu
tilviki Nordisk Tonefilm eins og greint verður
frá í annarri Lesbókargrein. Hinn þekkti Ame
Mattsson leikstýrði en Bergmantökumaðurinn
Sven Nykvist sá um kvikmyndatöku. Þetta
haust var Tunglfantasía Ásgeirs Long og
Valgarðs Runólfssonar að mestu fullgerð og
verið að ljúka við handrit að næsta verkefni,
sem var bammýndin Gilitrutt, upp úr íslensk-
um þjóðsögum. Við gerð þeirrar myndar fengu
Ásgeir og Valgarð Jónas Jónasson, leikstjóra
til liðs við sig. Ætlun þeirra félaga var að
koma sér upp kvikmyndaveri og sýningarað-
stöðu í Reykjavík og sóttu þeir um lóð til
bæjarráðs af því tilefni, trúaðir á nauðsyn
þess að hafin yrði framleiðsla á bamamyndum,
sem byggðust á ís-
SIÐASTI bærinn í dalnum: Aðalpersónur myndarinnar,
krakkarnir, Bergur (Valur Gústafsson) og Sólrún (Frið-
rika Geirsdóttir).
REYKJAVÍKURÆVINTÝRIBakkabræðra: Bakkabræður
halda til Reykjavíkur (Valdimar Guðmundsson, Jón
Gíslason, Skarphéðinn Ossurarson)
ÚR kvikmyndinni Síðasti bærinn í dalnum: - og Álfkonan birtist þeim við
Álfhól. Á myndinni sjást (frá h.) Bergur (Valur Gústafsson), álfkonan (Klara
Óskarsdóttir) og dvergurinn Rindill (Guðbjörn Helgason).
þessi Ágimd og var mynduð þögul á mjög
stílfærðan hátt á sviði hins nýja Þjóðleikhúss.
Á þessum tíma var einnig gerð stuttmyndin
Alheims-íslandsmeistarinn, íþróttaskopmynd,
sem sýnd var sem 'aukamynd með Ágirnd. I
byijun þessa árs lést Loftur Guðmundsson
langt fyrir aldur fram, aðeins 59 ára að aldri.
Ári síðar eða 1953 hasla tveir ungir menn
sér völl á bíómyndasviðinu, þeir Ásgeir Long
og Valgarð Runólfsson. Þeir skrifuðu kvik-
myndahandrit að stuttmyndinni „Tunglið,
tunglið taktu mig“, fyrstu og einu íslensku
geimferðarkvikmyndinni eftir því sem næst
verður komist og hófu undirbúning fyrir tökur
fyrri hluta ársins en byija að kvikmynda um
haustið. Þessi mynd þeirra félaga varð 20 mín
löng og var um dreng, sem dreymdi að honum
væri skotið í eldflaug til tunglsins. Myndin var
m.a. tekin í móbergslandslagi Krýsuvíkur en
leikmunir, tunglflaug með öllu smíðaði Ásgeir
Long. Óskar Gíslason var einnig við kvik-
myndatöku haustið 1953 og fram á veturinn
1954. Myndin sem nú var í töku nefndist
Nýtt hlutverk og fjallaði á raunsæislegan hátt
um líf togaraíjölskyldu í Reykjavík á stríðs-
áranum. Þorleifur Þorleifsson skrifaði handrit-
lenskum þjóðsögum
og ævintýram og ætl-
að var að stemma
stigu við því lélega
barnamyndaefni, sem
boðið var upp á á þijú-
bíósýningum. Undir
lok ársins var handrit-
ið að Gilitrutt tilbúið
og auglýst eftir leikur-
um og sóttu 80 um.
Strax í byijun ársins
1955 hófst undirbún-
ingur með æfingum
og leikmyndasmíði.
Byijað var að kvik-
mynda í apríl en ekki
tókst að ljúka kvik-
myndatöku á árinu.
Henni var ekki lokið
fyrr en í júlí á næsta
ári. Myndataka fór
fram að Keldum á
Rangárvöllum og í
Hvalfírði en innitökur
í Hafnarfirði. Árið
1956 sama árið og
tökum á Gilitrutt lauk
fengust þýskir kvik-
myndagerðarmenn
við að mynda sögu
Kristmanns Guðmundssonar, Morgun lífsins
(Du darfst nicht lánger schweigen) í heima-
landi sínu. Kvikmynd Ásgeirs Long og félaga
um Gilitrutt var hins vegar ekki tilbúin fyrr en
í febrúarmánuði árið 1957 sama ár og Óskar
Gíslason opnaði nýtt kvikmyndaver í Múla í
Reykjavík fyrir innimyndatökur og kvik-
mmyndaframköllun. Óskar hafði þá stofnað
hlutafélagið íslenzkar kvikmyndir hf. Þetta
fyrirtæki hans reyndist því miður verða upp-
hafíð að endalokum þeirrar miklu grósku, sem
nú hafði verið í íslenskri kvikmyndagerð í
samfellt 12 ár.
Á bíómyndaáranum sjö urðu til 13 nýir titl-
ar stuttra og langra leikinna mynda, sem jafn-
gildir því að gerðar hafa verið að jafnaði hátt
í tvær myndir á ári. En framundan vora breytt-
ir tímar. Þótt samstarf Edda fílm við útlend-
inga ætti eftir að geta af sér tvær myndir til
viðbótar, 79 af stöðinni, 1962, og Rauðu
skikkjuna, 1967, þá átti tilkoma sjónvarpsins
árið 1966 mestan þátt í að móta kvikmynda-
söguna næstu 20 árin eins og fram mun koma
i Lesbók á næstunni. Rrostinn fjárhagsgran-
dvöllur gerði hins vegar út af við kvikmyna-
gerð Óskars og Ásgeirs og batt enda á draum-
sýn þeirra.
Frumsýningar Og
VlÐBRÖGÐ
Viðbrögð almennings og gagnrýnenda við
kvikmyndagerð áranna tólf frá 1944 - 1957
lýsir miklum væntingum og trú á að þessi
menningarstarfsemi væri komin til að vera.
MiIIi fjalls og fjöru, sem frumsýnd var í Gamla
Bíói 13. janúar 1949 var mjög vel tekið. í
einni blaðagrein var t.d. fullyrt að hún væri
merkilegur sögulegur leiklistarviðburður, sem
„vonandi reyndist aðeins upphaf glæsilegrar
þróunar á þessu sviði“. Myndin gekk fádæma
vel og hún var m.a. sýnd í Danmörku um
sumarið. Sömu sögu er að segja um Síðasta
bæinn í dalnum, sem framsýnd var í Austur-
bæjarbíói 10. mars árið 1950. Áhorfendur létu
ekki sitt eftir liggja og myndaðist fræg biðröð
út úr miðasöluganginum meðfram kvikmynda-
húsinu og niður nærliggjandi götur. Myndin
var sýnd við húsfylli í hálfan mánuð og síðan
úti á landi og gekk svo vel að hún borgaði
sig upp á tveimur áram. Þessi mynd var síðan
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. SEPTEMBER 1995 5