Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.1996, Blaðsíða 11

„STEBLÍN-KAMENSKÍJ: Ég var sem
í álögum, ég hafði fundið bókmennt-
ir sem voru engum öðrum líkar.“
að margir hefðu ómaklega nítt hann niður
með því að kenna hann við ofhlæði og
formdýrkun, kalla hann rýran að innihaldi
og ómerkilegan við hlið Eddukvæða. Þá var
honum það heldur ekki að skapi að í sovéskri
bókmenntafræði var lögð áhersla á að
dróttkvæði væru myrk og óskiljanleg
stéttbundin kvæði fyrir kónga og höfðingja,
óralangt frá einfaldleik, alþýðleik og raunsæi
sem einkenndi þann kveðskap sem fólkið
kynni að meta.
Petrov birti árið 1973 andheita málsvöm
fyrir skáldakveðskapinn í helsta vettvangi
sovéskra norrænufræðinga, Skandinavskíj
sbornik. Þar gerir hann margt í senn - lýsir
öllu því sem prýða má foman íslenskan
kveðskap, mótmælir því að hann sé fátæklegur
að innihaldi, bendir á Sonatorrek og ástavísur
til að andmæla því að aðeins sé ort um bardaga.
Hann lofar kenningastílinn sem sérkennilegt
gátusafn, sem gerir lesandann virkan í leit að
ráðningum um leið og hann hlýðir á hljómmikla
músík kvæðisins. Petrov notar hugðarefni sitt
einnig til að skjóta á ýmsar útbreiddar
hugmyndir í Sovétríkjunum um skyldugan
einfaldleika og aðgengileik þess skáldskapar
sem eigi að vera við hæfí alþýðu. Petrov telur
þvert á móti, að skáldakveðskapur sýni vel
að mjög útsmogin „formalísk“ list geti verið
fullkomlega alþýðleg. Eins og vinsældir
skáldskaparíþróttarinnar á íslandi reyndar
sýni - bæði til foma og á seinni öldum, þegar
alþýðleg íþrótt ferskeytlunnar heldur við þeim
ströngu og erfiðu formkröfum sem fomskáld
gerðu.6
í þessari málsvörn vitnar Petrov bæði til
ummæla Halldórs Laxness um útbreiðslu og
vinsældir ferskeytlunnar - og svo til þeirrar
vígreifu fagurfræði sem hann hefur komið
sér upp sjálfur. Hann segir: „Það sem mestu
skipti í skáldakveðskap var baráttan við
tregðu efniviðarins, baráttan við tungumálið.
Viðleitnin til að sveigja það undir vilja
skáldanna samkvæmt þeim lögum sem þau
höfðu sjálf sett. Þetta var meðvitaður sigur
meistarans yfir þeirri höfuðskepnu sem
tungan er.“ 6
ÞÝÐINGADÆMI
Sjálfur vann Sergej Petrov ýmsa góða
sigra „meistara orðsins" í þýðingum sínum.
Það er að sönnu ofmælt að hann þurfí hvergi
að slá af í viðureign sinni við þrautir formsins.
Drápur og vísur verða með nokkrum hætti
aðgengilegri á hans rússnesku en þær era á
íslensku, ekki síst vegna þess að orðaröð
verður aldrei jafn flókin og í frumtextanum.
Oft sýnir Petrov góða hugkvæmni í
kenningasmíð. Tökum til dæmis viðkvæðið í
„gamanvísum" Haraldar harðráða, þar sem
kóngur kvartar yfir því, að hvað sem líði
afrekum hans og íþróttum (sem upp era taldar
f vísunum) láti hin gerska mær (dóttir
Jarisleifs konungs sem hann vill kvænast) sér
fátt um hann finnast. Viðkvæðið er í
Heimskringlu og Morkinskinnu „Þó lætr
Gerðr í Görðum / gollhrings við mér skolla".
Gerður gollhrings verður Nanna nítok hjá
Petrov - eða „Þráða-Nanna" og þar með hefur
hann komið sér upp traustum stuðlum á
móti höfuðstaf:
Mné ot Nanny nítok
nést íz Rúsí vésti
Þeas. „engar fregnir fæ ég frá mærinni í
Rússlandi". Þess má geta að allt frá því um
1800 hafa mörg rússnesk skáld ort út af
stórlyndi hinnar rússnesku konungsdóttur
sem vildi ekki þýðast annan eins garp og
Harald harðráða, eri flest var það í anda
mælskrar tilfínningasemi.
Oftar fara kenningamar hjá Petrov mjög
nálægt íslensku upphafi sínu - eins og t.d. í
vísu þeirri er Þormóður Kolbrúnarskáld (á
rússnesku Tormod skald Tsjomikh Brovej)
kveður síðasta á Stiklastöðum. Þar er orastan
SERGEJ Petrov: Dróttkvæði er sigur
meistarans yfir þeirri höfuðskepnu
sem tungan er.
strél púrga, eða örva-hríð. Seinni hlutinn er
svona (og er þýtt aftur á íslensku í seinni dálki);
Strél púrga túgaja
Gúbít mnogíkh, ljúba.
Vostryj víkhr vonzílsja
vémo, pijamo v sérdtse.
Örva-hríð þétt
drepur marga, mín kæra
Hvass hvirfilbylur stakkst
beint mér í hjarta
Nú kynni margur að spyija: hvar er
stuðlasetningin sem lofað var að staðið skyldi
við? Því er að svara, að stuðlasetning getur
ekki verið með sama hætti í rússnesku og
íslensku vegna þess, að áherslur geta fallið
í rússnesku ýmist á fyrsta atkvæði orðs eða
einhver önnur. Því eru það g-in í púrga og
túgaja í fyrstu hendingu sem standa á móti
„gúbít“. V-in í lokahendingunum era
hinsvegar í áhersluatkvæðum, en þar mætti
svo saka þýðandann um ofstuðlun!
Petrov er útsjónarsamur vel í rími eins og
vel kemur fram í þýðingu hans á Höfuðlausn,
en hún byijar svona:
Príplyl ja, poln
Raspéva voln
0 persí skal
I pésn prígnal.
Sník ljod í snég
Dar Trora vlek
Vesnoj moj strúg
Tsjréz síníj lúg.
Vestr fór eg of ver
en eg Viðris ber
munstrandar mar
svo er mitt of far.
dró eg eik á flot
við ísa brot
hlóð eg mærðar hlut
míns knarrar skut.
Rússneska textann mætti þýða afturá bak
á þessa leið: Ég kom siglandi, fullur með
alda-söng og rak kvæði mitt upp að
kletta-bringu. Hneig ís og snjór en gjöf Óðins
dró á vori skip mitt yfír engið bláa.
Land Skáldskaparins
Við getum okkur til skemmtunar rakið fleiri
eða færri dæmi þess hvemig það tekst að
kveða dýrt á rússnesku. Þó skiptir meira máli
að átta sig á því, hvers vegna það verður
rússneskum þýðendum sterk freisting að reyna
að koma íslenskum skáldskap til skila með
aðferð sem kalla mætti jafngilda eða jafnþunga
þeim stakki sem íslensk skáld sniðu sér. Rifjum
upp aftur orð Petrovs: hann líkir dróttkvæðum
skáldskap við glímu, við baráttu, einskonar
hetjuraun. Þessi ummæli hans era mjög í anda
þeirrar ímyndar sem Island hefur lengi haft í
Rússlandi, hvort heldur var á dögum keisara
eða bolsévíka. Þegar á rómantískum tíma léku
rússneskir höfundar sér að þeirri hugmynd,
að ísland hefði til forna verið landið þar sem
hetjuskapur og skáldskapur tóku höndum
saman um að skapa rismikið mannlíf. Þessar
hugmyndir fóra aftur á kreik um síðustu
aldamót þegar nokkur höfuðskáld
symbólismans rússneska litu til íslands og
„Norðursins" yfírleitt sem uppsprettu
herskárrar einstaklingshyggju, hins sterka lífs
sem sópar burtu dáðlausu og tíðindalausu
gaufí manna i bókaryki borgamenningar.
Þessi sérkennilega upphafning íslands hélt
svo áfram í Sovétríkjunum þótt undarlegt
megi virðast. Steblín-Kamenskíj skrifaði árið
1967 bók um Menningu íslands (Kúltúra
Íslandíj) sem hlaut verulegar vinsældir. Þar
rekur hann það ekki síst, hvemig fomöldin
með kveðskap sínum og goðsögnum og
Islendingasögum lifi dijúgu lífí í íslandi
samtímans. Þetta komi meðal annars fram í
því, að allt frá því i fomöld og fram á okkar
daga hafí það verið þjóðaríþróttin mesta að
Elifcarejii. 3aayMajica y CBoero paúoiero crojia. Jle-
pea hhm OjiOKHOTbi, .nojiHHe 3anHceH, naöpocKTH naana,
hhcthh jihct ðyMarH, Ha KOTO.poM euie He abTBepeHO
paiKe h 3arjiaaHe. Ka* .Ha«iaTi, KHHry h mto Sto CyjieT
3p , npoH3Bea.eHHe?
H bot oh HaMaji HHcaTb:
HALLDÓR Laxness fær í sovéskri
bók að heita „Skáld úr fjarlægum
firði
bregðast við tíðindum - góðum og illum,
spaugilegum og dapurlegum, með því að kasta
fram vísu eða heilu kvæði. Og fylgja þá
hefðbundnum og mjög ströngum kröfum til
skálda um að þeir sýni fullan sóma „stuðlanna
þrískiptu grein“ um leið og þeir væru
reiðubúnir til að leggja út í hverskyns
rímþrautir. Þessi útbreidda iðja, vinsældir
hennar sem og dugnaður Islendinga við lestur
og bókaútgáfu yfírleitt - allt er þetta svo látið
skapa mynd af íslandi sem sérstæðum
„þjóðgarði" (zapovédnik) skáldskapar og
mennta. Meira en svo: Sovétrússum er sagt,
beint og óbeint, að þeir skuli í þessu efni taka
íslendinga sér til fyrirmyndar! Til dæmis segir
fremsti sérfræðingur í rússneskum
fombókmenntum, Dmítríj Líkhatsjov, á þá leið
í umsögn sinni um bókina „Menning íslands“
að það sé ærin ástæða til að lesa bók um
menningu þjóðar þótt hún telji aðeins 200
þúsund manns vegna þess að „með því að sjá
það sem er óvenjulegt og ólíkt okkur skiljum
við betur það sem við eram vön ... Fyrir okkur,
sovéska lesendur, er mjög lærdómsrík sú
lotning og sú ást sem íslendingar leggja við
þjóðlegan arf sinn, náttúra sína, við allt sem
minnir þá á fortíð landsins".6
ÚT Fyrir Skáldskapinn
Allt þetta vex svo út fyrir skáldskapinn og
vinsældir hans. ísland og íslenskt þjóðlíf er
sýnt í ritum Steblíns-Kamenskíjs og margra
fleiri Rússa í vinsamlegu rómantísku Ijósi, sem
eins og kippir íslandi út úr grimmri
tvískiptingu heimsins í austur-vestur, „okkur“
og „hina“. ísland fær, hvað sem líður köldu
stríði og öðrum ófögnuði, að vera það friðland
þar sem menn yrkja og skrifa og mála - og
era um leið eins og lausir við böl stærri
samfélaga. Til dæmis vitnar Líkhatsjov með
sérstakri velþóknun í ummæli
Steblíns-Kamenskíjs um að „hjá lítilli þjóð era
styttri fjarlægðir milli manna sem skipa
misháar stöður í samfélaginu en hjá stórþjóð“.
Þessi ágæti húmanisti veit sem er, að Rússland
þekkir alltof vel mikið djúp milli hátt og lágt
settra - hvort sem landinu stýrir keisari eða
flokksritari.
Þetta virðist ef til vill nokkuð langsótt allt
saman. Við hefðum getað haldið okkur við
þýðingar á íslenskum kveðskap á rússnesku.
Getið þess að árið 1980 kom fram ný og stuðluð
þýðing á Völuspá eftir Míletinskíj, að árið
1987 kom út allstórt úrval kvseða fímm
íslenskra samtíðarskálda, þar sem nokkrir
þýðenda leggja sig mjög fram um að halda
íslenskum brageinkennum þegar þörf krefur.
En við sjáum um leið - einnig af síðastnefndu
bókinni - jafnan sterka viðleitni til að leggja
út af íslenskum skáldskap fyrr og síðar, draga
af honum og lífí hans miklar ályktanir. í.
Botsjkareva, sem skrifar formála að
ljóðasafninu, lætur undir lokin í ljós margsinnis
undrun sína yfír því að Islendingar skyldu lifa
af aldimar og margskonar kárínur sögunnar
og halda óskertri tungu sinni og sköpunarvilja,
eins og kvæði skáldanna fimm sýni vel. Fylgir
þessari undran fróm ósk hennar um að „mann
langar til að vona að þjóð sem ekki glataði
sál sinni í fátækt og réttleysi (fyrri alda) komist
með heiðri og sóma frá þeirri prófraun sem
efnaleg velferð er“.8
Heimildir:
t) M.í. Steblín-Kamenskíj: Stanovlenlje literatúry,
Leníngrad 1984, bls. 142.
2) O.A. Smírnítskaja: Steblín-Kamenskíj kak
pérevodtsjík í redaktor perevodov drévneíslandskoj
literatúry. Skandinavskíj sbornik XVIII, 1973, bls. 23.
3) Kúltúra Íslandíj, Leníngrad 1967, íds. 67.
4) Skandlnavskíj sbomík XXIII, 1990, bls. 226.
5) S.V. Petrov: Poezíja skaldov I ponjatíje narodností
v ískússtve. Skandínavskíj sborník XVIII, bls. 193.
6) Sama grein bls. 186.
7) Novyj mír 1967 No.12, bls. 272.
8) Iz sovrémennoj íslandskoj poezíí, Moskva 1987, bls.
16.
Höfundur er blaðamaður og háskólakennari.
Þjóðmálaþankar
Til varnar versl-
unarferðum
Yerslunarferðir til Glasgow, Edin-
borgar og Dublin hafa orðið vin-
sælar. Ég er einn af þeim sem
hef ánægju af því að fara í svona
ferðir. Að vísu viðurkenni ég að mér fallast
hendur þegar maður kemur á hótelgang,
skömmu fyrir brottför og ástandið er þannig
að maður heldur að það sé verið að rýma
svæðið vegna stríðsástands og fólk sé því
að pakka öllu sem skiptir máli. Mér leiðast
einnig leiðsögumenn sem ekki geta sagt
rétt frá örnefnum og láta leiðsögnina alla
ganga út á að spenna fólk upp í verslunar-
haminn. En samkomulag okkar hjóna er
gott. Það er vaknað í góðan árbít með nóg
af kólesteróli til að mýkja nú sálina í kallin-
um og það endist í bæjarþramm og snúninga
með poka framundir þrjú síðdegis, en þá er
bætt á. Svo þegár halla fer degi þá tekur
við annað líf sem byggir á því að þefa uppi
góð veitingahús og viðkunnanlegt skemmt-
analíf (ég á ekki við næturklúbba eða diskó-
tek). ,
Margir hafa fyllst vandlætingu yfir þess-
um ferðum og efast um að þær borgi sig.
Ekki efa ég að það sé rétt. En á móti kem-
ur sitthvað. Til dæmis þurfti ég að sækja
ráðstefnu hér innanlands nýverið, að haust-
lagi og utan háannatíma. Flug, matur og
gisting frá fímmtudegi til laugardags kost-
aði nær fjörutíu þúsundum. Það hefði því
eins mátt hafa fundinn erlendis.
Vissulega á finna dæmi þess að verð hafi
lækkað hér á landi og nálgast verðlagningu
víða erlendis. Þannig efa ég að það borgi
sig að versla í Danmörku og jafnvel ekki
eins mikið og áður í Þýskalandi. En hvað
er það þá fleira sem uppá er boðið? Jú,
matarverðið er eitt. Þegar hægt er að setj-
ast inn á dýrindis matsölustað og snæða ;
þríréttaðar stórmáltíðir með víni fyrir um
tvö þúsund krónur þá skynja menn bónus- |
ana. Hvað er maður þá að sækja utan? Jú,
skemmtilega helgi fyrir hjón, sem geta versl-
að ef þau vilja, notið þess að vera saman í
næði fyrir síma, ættingjum og vinnu og leyft
sér að fara út að borða eins og þau lystir.
Þó svo að allt sleppi á sléttu þá er sálarlífið
einhvers virði líka. Nokkuð sem alltof litið
er metið í stresshlöðnu samfélaginu á íslandi.
Oft gera menn grín að þessum ferðum
okkar landsmanna sem þykja minna á fár
og teljast einstakar. En þær eru það ekki.
Alls staðar í heiminum fer fólk milli borga
og landa til að versla. Meðfram landamæram
Kanada og Bandarfkjanna era sérstakar
stórverslanir fyrir Kanadamenn sem streyma
yfir landamærin til að versla. Spánveijar og
Frakkar fylla rútur og fara upp í Pýrennea-
fjöllin til að vesla í Andorra sem er eins og
risavaxin fríhöfn. Danir, Englendingar og
Þjóðveijar fara með feijum milli landa til
að komast í skattfrjálsa verslun og svo má
lengi telja.
Hvers leitar landinn? Fatnaðar og mat-
væla. Menn eru sammála um að gæði ís-
lenskra matvæla séu mikil núorðið og er það
mikil framför, en verðlagningin er fáránleg.
Dæmið að ofan er raunhæft. í ferð minni nú
í haust snæddum við fyrst í góðu ítölsku
húsi þar sem tvenn hjón snæddu sig fullsödd
fyrir um eitt þúsund krónur á mann með
víni. Næst var snætt hjá einhveiju besta
indverska húsinu sem fínnst á Bretlandi og
þar aftur með víni og í glæsilegu kvöldverð-
arhlaðborði voru greiddar um fimm þúsund
krónur í allt (tvenn hjón). Loks var etið á
dýrindis Kínastað sem var flottur og dýr og
þar vorum við fimm og með ómældum bjór
og víni kostaði máltíðin innan við tíu þúsund
krónur í allt.
Fatnaðurinn sem boðið er uppá er ódýrari
á mörgum sviðum. Barnaföt eru t.d. ekki
með virðisaukaskatti og það fara inn í Slat-
ers og ganga út með dýrindis jakkaföt af
hæsta klassa fyrir um sjö þúsund krónur
er freistandi.
Oft kvarta verslunareigendur undan þess-
ari samkeppni og það hallar á þá vegna inn-
flutningsgjalda. En er ekki alltaf verið að
fagna samkeppninni? Ætti hún ekki að vera
hvetjandi hér? Sem stendur þá er þetta í
tísku og fyrir þá sem þekkja Bretland eða
Þýskaland, en þangað liggur straumurinn,
eru þar hagvanir og kunna að njóta þess
besta sem þar er að finna, þá er þetta tilboð
sem freistar. Og eina leiðin til að kaffæra
þessar ferðir er að bjóða eitthvað sem er
betra og jafndýrt eða ódýrara.
MAGNÚS ÞORKELSSON.
Höfundur er kennslustjóri Menntaskólans
við Sund.
LESBÓK MORGUNBtAÐSINS 17. FEBRÚAR 1996 1 1