Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.1996, Blaðsíða 16

ALDAHVORFIAÐSIGI
Listahátíö í Helsinki 1996, sem haldin var dagana
21. ágúst til 1. september síðastliðinn, var umfangs-
mesta menningarhátíð sögunnar í Finnlandi.
Umtalsverðar breytingar hafa orðið á hátíðinni
undanfarin tvö ár, eins og ORRI PALL ORMARSSON
komst að raun um þegar hann kom að máli vió
fráfarandi listrænan stjórnanda hennar, hljóm-
sveitarstjórann Esa-Pekka Salonen, ytra.
STAÐSETNINGIN og tungu-
málið eru hlekkurinn um
ökkla fínnsku þjóðarinnar —
en um leið frelsið. Einangrun-
in hefur í gegnum aldirnar
kallað á sjálfstæða hugsun og
tungumálið er svo órökrétt og
flókið að það knýr Finna öðr-
um þræði til sköpunar og hugvitssemi. Fyrir
vikið hefur þessi landræma á milli austurs
og vesturs, Rómar og Býsans, getið af sér
öfluga, frumlega og óháða menningu. í það
minnsta er Esa-Pekka Salonen, listrænn
>stjórnandi Listahátíðar í Helsinki, þeirrar
skoðunar. „Síðan höfum við erft sitthvað frá
nágrönnum okkar, rökhyggjuna frá Svíunum
og margþætta tilfinningasemi frá Slövun-
um,“ bætir hann við.
Sagt hefur verið að maðurinn sé ekki
mennskur nema í félagi við aðra menn og
í huga Salonens eru samkomur á borð við
listahátíðir því nauðsynlegar. „Sællífið krefst
þess að menn safnist saman, beri saman
bækur sínar og miðli af reynslunni. Það
þarf að minnsta kosti tvo til að njóta ásta
og matur bragðast ávallt betur í góðra vina
hópi. Samkomur eru jafnframt ein af undir-
stöðum lista — að byggja brýr, koma boð-
skap á framfæri og upplifa viðburði í samein-
ingu. Þá er hver listviðburður einstakur í
sinni röð; hin listræna upplifun er svo flókið
ferli að óhugsandi er að vista hana á CD-
ROM eða hörðum diski.“
Hljómsveitarstjórinn og tónskáldið Esa-
Pekka Salonen er einn af eftirlætissonum
Finnlands. Hann fæddist í Helsinki árið 1958
og lagði stund á nám við Sibeliusarakadem-
íuna og á Ítalíu. Frumraun sína sem hljóm-
sveitarstjóri þreytti hann með Sinfóníuhljóm-
sveit Finnska útvarpsins árið 1979 og þrem-
ur árum síðar kom hann í fyrsta sinn fram
með Fílharmóníuhljómsveit Lundúna. Á
árunum 1985-95 var Salonen aðalhljóm-
sveitarstjóri Sinfóníuhljómsveitar Sænska
‘útvarpsins og frá 1992 hefur hann gegnt
sama starfi hjá Fílharmóníuhljómsveit Los
Angeles. Þá hefur hljómsveitarstjórinn verið
samningsbundinn Sony Classical í ellefu ár.
Að rjúfa einangrun
Að sögn Salonens er markmið Listahátíð-
ar í Helsinki að ijúfa einangrun þjóðarinnar
með tvennum hætti. „Annars vegar viljum
við kynna fyrir Finnum listamenn, innlenda
sem erlenda, sem ekki eru sérlega þekktir
hér um slóðir og hins vegar viljum við leiða
fólk saman, án tillits til hinna hefðbundnu
takmarkana menningarinnar. Þess vegna er
dagskrá hátíðarinnar ekki ákveðin með hlið-
sjón af staðlaðri listfræði heldur eftirspum
eftir gæðum, snilli, hæfni og djörfum hug-
myndum. Síðan vonum við bara að áhorfend-
ur hafi kjark til að láta sig fljóta með
straumnum."
Þegar Listahátíð í Helsinki var komið á
fót á sjötta áratugnum var henni ætlað að
heiðra minningu höfuðtónskálds Finnlands,
Jeans Sibeliusar, og undir þeim formerkjum
var hún haldin fyrsta kastið. En eins og
Salonen kemst að orði, er ekki hægt að
byggja viðamikla listahátíð til lengdar á ein-
um manni — ekki einu sinni í Finnlandi.
Hægt og sígandi opnuðust því dyr hátíðar-
innar fyrir öðrum mönnum og öðrum list-
greinum þótt sígild tónlist, ekki síst verk
Sibeliusar, væri einatt í forgrunni.
Þegar Esa-Pekka Salonen var gerður að
listrænum stjómanda hátíðarinnar árið 1994
hafði hún verið í sama farvegi um árabil,
það er sígild tónlist hafði verið ríkjandi en
aðrar listgreinar, svo sem sjónlistir, leiklist
og rokktónlist, fengið að fljóta með.
„Listahátíð í Helsinki er ekkert einsdæmi,
allar listahátíðir í Finnlandi byggjast á sí-
gildri tónlist. Þegar forsvarsmenn hátíðar-
innar leituðu til mín sló ég því til á þeirri
forsendu að ég fengi að hafa fijálsar hendur
— gera breytingar og skapa hátíðinni meiri
sérstöðu. Að þeim skilmálum var gengið.“
2.000 manns í sæti, var stakkfullt svo til
öll kvöld hátíðarinnar að þessu sinni.
En þótt íjölmargir hafi kunnað Salonen
þakkir fyrir þreytingarnar hafa gagnrýnend-
ur farið mikinn í finnskum fjölmiðlum, aðal-
lega á liðnu ári, enda „hlýtur fjöllistahátíð
sem þessi að kalla á mótmæli, einkum frá
gömlu listaklíkunni“, eins og hann orðar það
sjálfur. Sérstaklega ku sú staðreynd að há-
tíðin var rekin með miklum halla í fyrra
hafa verið vatn á myllu gagnrýnenda. „Tap-
ið var mál ársins í finnskum fjölmiðlum, en
það má öðru fremur rekja til reynsluleysis.
Borgaryfirvöld hafa hins vegar sýnt breyt-
ingunum mikinn skilning og borguðu því
mismuninn án athugasemda. Var það drengi-
lega gert.“
Morgunblaðið/Jari Soini
LISTANÓTTIN hefur verið fastur liður í Listahátíð í Helsinki undanfarin átta ár. Þá
gefa listamenn sköpunarþörfinni lausan tauminn uns dagur rennur á ný.
veita hver öðrum innblástur. Náði hún há-
marki í framkvæmd þegar dauðarokkssin-
fónia var frumflutt við góðar undirtektir í
fyrra. „Þetta er tákn nýrra tíma. Aldahvörf
eru í aðsigi í lista- og menningarheiminum
— gömlu gildin eru á undanhaldi og ný að
ryðja sér til rúms. Við blasir nýtt stéttlaust
menningarsamfélag sem teygja mun anga
sína um heim allan, fyrir atbeina alnetsins
og annarra undra á tæknisviðinu, og hin
nýja menningarkynslóð mun einfaldlega gefa
hefðum og þröngsýni langt nef,“ segir Salon-
en.
Hátíðin 1995 var sú fyrsta sem Salonen
var í forsvari fyrir og segir hann gesti og
gangandi ekki hafa farið varhluta af breytt-
um áherslum. „í heildina var ég ánægður
með útkomuna, þótt sumt hefði mátt betur
fara, til dæmis tónleikar dauðarokkshljóm-
sveitarinnar Massive Attack, sem stóð svo
sannarlega undir nafni, í miðbænum. Munu
þeir hafa raskað ró margra íbúa í miðbænum
— og jafnvel víðar. Hafa ber hins vegar
hugfast að Róm var ekki byggð á einum
degi.“
Meðal nýjunga sem Salonen og samstarfs-
menn hans brydduðu upp á var að reisa tjald
eitt mikið í hjarta borgarinnar sem var lista-
klúbbur hátíðarinnar í fyrra og aftur í ár —
einskonar suðupottur. Hefur nýbreytni þessi
fallið í fijóa jörð, en tjaldið, sem tekur um
„HVER listviðburður er einstakur í sinni
röð; hin listræna upplifun er svo flókið
ferli að óhugsandi er að vista hana á
CD-ROM eða hörðum diski,“ segir dáða-
drengurinn Esa-Pekka Salonen.
Læróu af reynslunni
Salonen segir umsjónarmenn Listahátíðar
í Helsinki hafa lært af reynslunni og marg-
falt minni styr hafí staðið um hátíðina nú,
þótt hún hafi verið álíka róttæk og á síðast-
liðnu ári. Skipulagningin hafi verið í fastari
skorðum, auk þess sem háværustu viðburð-
irnir hafi verið færðir úr miðbænum. Á ann-
að þúsund listamenn létu ljós sitt skína á
hátíðinni 1996 sem samanstóð af liðlega sjö-
tíu viðburðum og hefur jafn stór menningar-
hátíð ekki í annan tíma verið haldin í Finn-
landi.
Kostnaður við hátíðina nam samkvæmt
fjárhagsáætlun 10,5 milljónum finnskra
marka, eða ríflega 150 milljónum íslenskra
króna, og segir Salonen ekkert benda til
þess að farið hafi verið fram úr áætlun að
þessu sinni. I þessu samhengi bendir hann
á, að þar sem Helsinkiborg hafi löngum
gert menningu og listum hátt undir höfði
sé ýmis þjónusta og aðstaða í borginni ókeyp-
is. „Við fáum því með öðrum orðum meira
en margur fyrir peninginn sem við leggjum
í hátíðina."
Esa-Pekka Salonen lítur sáttur yfir farinn
veg, en hann lætur nú af störfum sem list-
rænn stjórnandi Listahátíðar í Helsinki. Seg-
ir hann fjölbreytni, víðsýni og þéttleika ein-
kenna hátíðina og engum vafa undirorpið
að björninn sé unninn — hátíðin sé orðin
vettvangur fyrir allar listgreinar. „Listahátíð
í Helsinki á að vísa veginn, vera brautryðj-
andi. Að mínu mati hefur gott starf verið
unnið á undanförnum þremur árum og bend-
ir margt til þess að hátíðirnar sem við höfum
borið ábyrgð á hafí haft áhrif á listalífið í
Helsinki. Og er það ekki takmarkið, að hafa
áhrif á samfélag sitt?“
Hópur rúógjafa
Fyrsta verk Salonens var að safna saman
hópi ráðgjafa á sviði hinna ýmsu listgreina
til skrafs og ráðagerða. „Þetta voru allt leið-
andi listamenn af minni kynslóð með víð-
tæka þekkingu hver á sínu sviði. Við skiptum
með okkur verkum en markmiðið var hið
sama, að jafna vægi listgreina á Listahátíð
í Helsinki.“
Meðal hugmynda sem fram komu var að
sameina listgreinar og láta ólíka listamenn
FRÁ tónleikum í tjaldinu góða, listaklúbbi Listahátíðar í Helsinki, sem slegið hefur
ærlega í gegn.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. SEPTEMBER 1996

iMUtfrniWMBriPiM