Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1999, Blaðsíða 8

MAURER OG
COLLINGWOOD
EFTIR
SIGLAUG BRYNLEIFSSON
„Allir eru fátæklega til
fara og staðurinn nakinn,
aumur og eyðilegur. Und-
irokun og sinnuleysi
þeirra, sem ættu að geta
stuðlað að bærilegri og
uppörvandi tilveru og vax-
andi velmegun þjóðarinn-
ar, voru augljós ... hvar-
vetna er skítur og óreiða
og allt virðist hálfkarað."
GLÖGGT er gests augað“ og
því gleggra þegar ferða-
maðurinn skrifar lýsingar
og athugasemdir án þess
að ætla efnið til birtingar.
Tillitssemi ferðamanna
slævir nokkuð útmálun
áhrifa þeirra atriða sem
verka sterkast við fyrstu kynni, þegar ætlunin
er að gefa ritsmíðina út. Þá kemur til smekkur
markaðarins, sem getur verið margvíslegur á
hinum ýmsu tímum. Þær ferðabækur sem ný-
lega hafa komið út og eru byggðar á dagbókum
og bréfum, skrifaðar við fyrstu áhrif og ekki
ætlaðar til birtingar af höfundanna hálfu eru:
Konrad Maurer: Islandsferð 1858 og Bréf W.G.
Collingwoods gefin út í ritinu: Fegurð íslands.
I inngangi að Islandsferð Maurers 1858,
segir Páll Sigurðsson, fyrrv. forseti Ferðafé-
lags Islands: „Sá erlendi ferðamaður, sem
sennilega hafði gleggsta gestsaugað og kann-
aði landið og sögu þess af hvað mestri ná-
kvæmni, var þýski fræðimaðurinn Konrad
Maurer, prófessor í þyskum lögum og nor-
rænni réttarsögu..."
Maurer var einn merkasti fræðimaður um
íslensk efni á 19. öld og hefur haldið þeim sessi
fram á okkar daga. Hann skrifaði mikið rit um
kristnitökuna á íslandi og annað rit um ís-
lenska réttarsögu og þjóðveldisríkið. Eins og
flestum er kunnugt var Maurer hvatamaður að
söfnun íslenskra þjóðsagna og honum má
þakka varðveislu og útgáfu íslenskra þjóð-
sagna, kenndra við Jón Arnason.
Viðhorf hans til íslendinga voru byggð á
þekkingu hans af miðaldaritum íslenskum og
kynnum hans við Jón Sigurðsson, Jón Arna-
son, Guðbrand Vigfússon og fleiri.
Maurer dvaldi hér á landi í hálft ár og heldur
dagbók um ferðir sínar og kynni af landsmönn-
um og landi.
Þegar Maurer kemur til landsins var íbúa-
talan á milli 64.603 (1855) og 66.987 (1860),
1850 voru íbúar Reykjavíkur 1.149 og 1860
1.444. Skipting þjóðarinnar eftir atvinnu 1860:
Landbúnaður 52.956 og sjávarútvegur 6.200,
handverk og iðnaður 761, verslun og samgöng-
ur 745, ómagar 1.827 og embættismenn 2.735,
ótilgreind atvinna, daglaunamenn, eftirlauna-
og eignamenn reka svo lestina alls um 1.700.
Landbúnaður var sjálfsþurftarbúskapur, að
miklu leyti, helsta útflutningsafurðin úr land-
búnaðargeiranum var ull. Sjávarafurðir, fiskur
og lýsi, voru höfuðútflutningsvörur. 1855 var
um það bil fjórðungsverðmæti innflutningsins
nýlenduvörur - kaffi, te, kakó, sykur og tóbak
- og drykkjarvörur. Annar fjórðungur inn-
flutningsins voru komvörur. Matvæli voru
smábrot innflutningsins fyrir utan komvörur.
Verslanir voru um 58 á öllu landinu.
Það má gera sér grein fyrir formi samfélags-
ins af þessum tölum, sjálfsþurftarbúskapur,
heimilisiðnaður til sjálfsþurftar og einhver tó-
vara til vöruskipta, fjármagnsmyndun helst
bundin sjávarútvegi.
Um þetta leyti er Kaupmannahöfn stjói'nar-
farsleg og menningarleg höfuðborg Islands.
Þar sat einvaldur konungur yfir Islandi, þar
var höfuðstöð íslenskrar sjálfstæðisbaráttu og
þar vora aðalstöðvar Bókmenntafélagsins
ásamt íslenskri bókaútgáfu. Tímaritaútgáfa
var hér nokkur á fyrri hluta aldarinnar og jafn-
framt í Kaupmannahöfn. Fyrsta íslenska blað-
ið hóf göngu sína 1848, Þjóðólfur, og Norðri
1853, gefið út á Akureyri.
Höfuðbaráttumálið var sjálfstæðisbaráttan,
sem Jón Sigurðsson stjómaði um þetta leyti.
Konrad Maurer studdi þá baráttu heilshugar.
Maurer kemur hingað úr samfélagi þar sem
borgarmenning átti sér langa sögu. Þótt mikill
hluti íbúa Evrópu teldist til bænda og aðallinn
ætti enn miklar jarðeignir var verslun og iðn-
aður drýgst til fjármagnsmyndunar með aukn-
um áhrifum borgarastéttarinnar, ekki síst í
Þýskalandi. Hann var sprottinn úr menntuðu
umhverfi og var sjálfur í þeim heimum, þótt
hann liti bændur rómantískum augum eins og
kemur fram í dagbókum hans.
Hann hafði kynnst íslensku elítunni í Kaup-
mannahöfn. Þar sat eins og áður segir höfuðs-
maður sjálfstæðisbai'áttunnar og mörg íslensk
skáld og fræðimenn.
Um miðja öldina vora samgöngur gjör-
breyttar á meginlandi Evrópu frá því sem áður
hafði verið, eimreiðin var komin til sögunnar
og jámbrautamet lá um Evrópu. Samfara iðn-
byltingunni gjörbreytti þetta lífsmáta og hag-
kerfi álfunnar. Hér á landi var hesturinn „far-
artækið“ eins og á miðöldum. Hjólið kemur
seint til sögunnar nema kvarnarsteinninn.
Sá maður sem vakti áhuga Maurers á mál-
efnum íslands samtímans var Jón Sigurðsson.
Maurer hafði lengi haft mikirrn áhuga á mið-
aldasögu Islands, bókmenntaarfi, réttarsögu
og goða- og þjóðsögum. Jón Sigurðsson sendi
Maurer rit sitt „Om Islands statsretlige for-
hold“ Kph. 1855. En það varð til þess að hann
skrifaði grein í „Allgemeine Zeitung" um Is-
land og dönsku grandvallarlögin, sem vakti
mikla athygli bæði þýskra fræðimanna og Is-
lendinga. Greinin var þýdd og birt í Nýjum fé-
lagsritum, „Um landsréttindi íslands". Þar
með varð Maurer kunnur á íslandi sem stuðn-
ingsmaður sjálfstæðiskrafna íslendinga. Ahugi
Maurers var nú ekki lengur bundinn við menn-
ingararfinn frá miðöldum, áhugi hans var vak-
inn fyrir íslenskum samtíma og þessvegna tók
hann sig upp og hélt til Islands.
Afraksturinn af því ferðalagi er ferðabókin
Konrad Maurer: Islandsferð 1858, í ágætri
þýðingu Baldurs Hafstað á handriti ferðabók-
arinnar, gefin út af Ferðafélagi íslands 1997.
Maurer skrifar: „Síðari örlög og athafnir,
hin nýja barátta þessarar lítt þekktu og lítt
umtöluðu þjóðar, fór að verða mér fullt eins
hugleikin og fortíð hennar sem útlendingar
gefa þó helst gaum.“
Hinn 27. apríl 1858 kemur Maurer til Reykja-
víkur. Höfundurinn lýsir bænum og bæjarbrag,
segir hann bei-a svip danskrar nýlendu en hverfi
þeirra fátæku, eða jaðarbyggðin, sé ömurleg og
beri „íslenskan svip“. Maurer kynnist helstu
mennta- og embættismönnum í Reykjavík, þai-
á meðal Trampe greifa, sem fræðir hann um
ýmsa embættismenn. Maurer hafði meðmæla-
bréf til ýmissa manna hér á landi frá vinum sín-
um í Kaupmannahöfn og greiddi það götu hans,
honum virðist hafa verið mjög vel tekið og átti
greinin í Nýjum félagsritum sinn þátt í því.
Maurer heldur til Þingvalla þar sem hann gisti,
þar fengu þeir tvö herbergi, vinnustofu prests-
ins og annað. Vatni var ausið yfir gólfin, svo að
herbergin vora rök, en gólfin hrein. Kaffi var á
boðstólum og Maurer segir kaffið á íslandi yfir-
leitt gott, en „ákveðnum skammti af mjólk og
sykri sé neytt upp á mann“. Kaffið telur Maurer
betra en í þýskum sveitum, og „ekki sé hægt að
líkja því við sullið sem maður fær í þorpum og
bæjum á Saxlandi“. Morgunþvotturinn fór fram
í gjá í námunda við bæinn. Maurer minnist á
írska ferðamenn sem enginn skildi og skrifar í
því sambandi um nauðsyn þess að skilja þjóð-
tunguna og geta gert sig skiljanlegan á henni,
annars skapist oft misskilningur sem verði oft-
ast íbúunum til hnjóðs, þegar ferðamennirnh
segi eða skrifi ferðasöguna. Maurer skoðar sig
vandlega um á Þingvöllum og skráir allt sem
fyrir augu ber með tilliti til fornra sagna. Síðan
er haldið til Geysis og um lágsveitir Arnessýslu
og síðan liggur leiðin að Stóra-Núpi til sr. Skúla
Gíslasonar. Messa var að hefjast og urðu þeir að
„hlusta á hryllilegt gaul sem kallað er safnaðar-
söngur". Ræða sr. Skúla bætti gaulið fyllilega
upp.
Nú er haldið yfir Sprengisand að Ljósavatni
og Þingey og síðan um Eyjafjörð og til Skaga-
fjarðar og „heim að Hólum“. Maurer kynnist á
leið sinni flestum þeim embættismönnum sem
getið er í söguritum frá þessum tíma, og hefur
af þeim góð kynni. Hrifnastur verður hann af
sr. Benedikt Vigfússyni, prófasti að nafnbót, á
Hólum. Þar finnur hann öll þau þægindi sem
hann var vanur á heimaslóðum í Þýskalandi
auk þess sem hann naut einstakrar gestrisni
og skemmtunar í samræðum við prófastinn.
Maurer ver nokkrum síðum í lýsingu á Hóla-
stað og klykkir út með því að sr. Benedikt sé
eftirminnilegastur þeirra mörgu ágætu manna
sem hann kynntist á ferðum sínum.
Ferð Maurers um Húnaþing er ferð nú og til
forna, eins og reyndar ferðh hans um önnur
byggðarlög. Þessi samþættingur samtíðarlýs-
ingar og tengslin við fortíðina lífgar hvort
tveggja. Saga Þingeyra er rakin og síðan kemur
að söguslóðum Laxdælu og Saurbæ og Skarðs-
strönd. KammeiTáðið á Skarði, Kristján Ki-ist-
jánsson, hafði margt að segja um réttarfar og
Friðrik Eggertz í Akureyjum sömuleiðis,
Maurer telur hinn síðar nefnda einhvem mesta
sérvitring sem hann hafi kynnst. Haldið er út í
Flatey og rætt við Gísla Konráðsson sem sýnh
Maurer skræður sínar og viðurkennh fyrir
Maurer að hafa samið sjálfur fáránlegar forn-
aldarsögur, en ekki afritað þær efth fornum
minnum. Maurer flokkar Gísla til hins undar-
lega fræðimanns, sem finnist meðal íslenskra
bænda, sem séu sískrifandi og safnandi fróðleik
og að Gísli sé einn þeirra mikilsvhkustu. Reyk-
hólasveitin er senn að baki og Helgafellssveit
tekur við. í Flatey heimsótti Maurer Ólaf Sí-
vertsen, þar hittu þeir Sigurð Guðmundsson
málara, sem Maurer hafi kynnst í Kaupmanna-
höfn, en hann ferðaðist um breiðfirskrar byggð-
h þetta sumar. Maurer lýsh búskaparháttum
við Breiðafjörð og þeim hlunnindum sem þar
verða auðsuppspretta margi-a jarðeigenda.
Nú er hafinn lokaáfanginn um Borgarfjörð,
Borg og Reykholt og Snorri Sturluson og loks
lokakaflinn - Ferðalok.
Að lesa þessa bók er eins og að rifja upp Is-
landssögu síðari hluta 19. aldar og forn minni
frá miðöldum. Fjölmargar persónur koma við
sögu og höfundurinn lýsir þeim á þann hátt að
þær koma lifandi fram úr síðum bókarinnar.
Lifnaðarhættir og þjóðhagir koma einnig til
skila og mynd skapast af þessu vegalausa
landi, þar sem enginn fjármagnsmyndun á sér
stað svo heitið geti, sjálfsþurftarbúskapur er
stundaður, en arfleifðin lifir í hugum manna og
tengslin við fortíðina hafa aldrei slitnað.
Rit þetta er með bestu landlýsingum sem völ
er á frá þessum tíma, höfundur er mjög glögg-
ur á það sem sérstætt er og er auk þess mikill
mannþekkjari, talar og skilur íslensku og á því
gott með að kynnast landbúum. Hann segh
kost og löst á þjóðinni og er alveg ófeiminn að
láta það í ljósi. Og bókin er mjög skemmtileg
lesning. Ferðasögunni lýkur skyndilega við
súkkulaðidrykkju á Móum á Kjalarnesi hjá sr.
Sveinbirni Guðmundssyni.
íslandsför Collingwoods
Tæpum fjörutíu árum eftir ferð Maurers hér
var farin pílagrímsferð til íslands en afrakstur
þein-ar ferðar var „A Pilgrimage to the Saga-
Steads of Iceland. W.G. Collingwood and Jón
Stefánsson 1899“.
íslensk útgáfá kom út hjá Menningarsjóði
fyrh um 30 árum og síðan ný og endurbætt út-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. JANÚAR 1999