Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1999, Blaðsíða 15

Pia Tafdrup
Carsten Jensen
Jóanes Nielsen
Ole Korneliussen
falið“ eins og þar stendur. Tilfínningatengsl
persónanna eru öll krumpuð og geld, enginn
vill eða þorir að gera neitt óyfirvegað og gefa
skilyrðislaust - allir eru að safna. I bókinni
eru afar áhugaverðar pælingar um það að
velja hluti fram yfir fólk eða skilja jafnvel
ekki þar á milli.
Textinn er skrifaður á settlegri, svolítið
gamaldags yflrstéttarnorsku, sem endur-
speglar og endurskapar siðfágun og fegurðar-
skyn en líka smámunasemi, bælingar, nísku
og frekju. Sögumaður okkar segir frekar
minna en meira og undirtexti er mikill og
hnýsilegur.
Geir Pollen (f. 1953) hefur ekki skrifað nein
ósköp; þrjár ljóðabækur og tvær skáldsögur,
en hann nýtur mikils álits í Noregi.
MÓÐURTORREK
Sögumaðurinn í Huchingson Eftf syrgir
frænku sína en Göran Sonnevi syrgir móður
sína í ljóðabókinni Bók hljómanna
(Klangernas bok) sem er önnur bókanna sem
Svíar leggja fram. Hin er Personkrets 3:1
eftir Lars Norén, hryllileg og kynngimögnuð,
en um hana fjallar Hávar Sigurjónsson sér-
staklega.
Bók hljómanna inniheldur 102 ljóð sem eru
byggð eins og enskar sonnettur (4+4+3+3
línur), endarímslaus en skrifuð á stakhendu
(blank verse). Fyrsti hluti ljóðaflokksins fjall-
ar um heiminn sem breytist stöðugt, múrar
falla en spennan kraumar undir niðri, betlur-
um fjölgar í höfuðborgum Evrópu, bilið á.
milli stétta vex, þeir ríku verða ríkari, þeir fá-
tæku fátækari og taktföst hróp nýnasista elta
skáldið út úr Berlin-Westkreuz. Petta er
ógeðslegt og óttalegt en ógeðið og óttinn eru
líka innra með skáldinu, sömuleiðis reiði og
hatur sem togast á við ást og frið, sem hann
finnur hjá konunni í lífl sínu. Önnur kona er
líka nærverandi í hugleiðingum skáldsins og
minningum og það er móðirin.
I miðhluta ljóðabálksins er dauðastríði
hennar og viðskilnaði lýst. I þriðja hlutanum
reynir skáldið að yrkja sig í sátt við nýtt líf
þar sem „hinn ósýnilegi naflastrengur" er
orðinn öðru vísi. Sonurinn er endurfæddur,
gegn vilja sínum. Ljóðin í þriðja hlutanum
eru óróleg, dauðinn er orðinn of nálægur og
skáldið finnur ekki farveg fyrir sorg sína af
því að trúna vantar. Eina leiðin sem opnast
eru ljóðið og ástin enda bíður hans „Pen-
elópa“ þegar hann snýr aftur úr sínum innri
hrakningum.
I bakgrunni ljóðaflokksins þar sem mynd-
mál ljóss og skugga er áleitið má greina
Ódysseifskviðu. Ódysseifur kallar vofurnar út
úr dauðaríkinu með blóðfórn til að leita þekk-
ingar hjá þeim. Hann veit ekki að móðir hans
er látin en hún birtist, talar við hann og
þrisvar reynir hann að faðma hana en það er
ekki hægt og hún áminnir hann um að lifandi
og dauðir geta ekki snerst. Hún er orðin ein
af skuggunum. Bók Göran Sonnevi (f. 1939)
er sautjánda ljóðabók hans, hann hefur löng-
um verið pólitískt skáld og hugmyndaskáld
en þetta mun vera persónulegasta ljóðabók
hans, sterk og falleg.
VATNID OG LÍFID
Sterk og falleg er líka ljóðabók
Piu Tafdrup, Drottningahliðið
(Dronningeporten), sem Danir
leggja fram. Bókin er byggð utan
um vatnið sem þema og skiptist í
kaflana: Dropinn, Stöðuvatnið,
Fljótið, Brunnurinn, Hafið, Líkams-
vessar, Baðið, Regnið og loks Regn-
boginn.
I eftirmála að bókinni segir Pia
Tafdrup að þegar hún hafi unnið að
síðustu ljóðabók sinni, Territori-
alsang (1994), í Jerúsalem hafi hún
furðað sig á því að af átta hliðum á
borgarmúr gömlu borgarinnar var
ekkert merkt konum eins og í must-
erum heittrúaðra gyðinga sem hafa
sérstakan kvennainngang. Á leik-
sviði klassísku grísku leikritanna var venju-
lega stórt hlið í bakgrunni sem var kallað
„konungshliðið" og Pia Tafdrup segir: „Mér
fannst að það hlyti að vera leið inn í heiminn
fyrir konur líka. Eg kallaði hana Drottninga-
hliðið.“
Hin kvenlega leið inn í heiminn er í vatn-
inu og er vatnið í ljóðabókinni Drottninga-
hliðið. Líkaminn er viðmiðið og uppspretta
endalausrar merkingar og myndhverfínga
eins og í öllum ljóðabókum Piu Taftrup.
Vessar líkamans, blóð, tár, sviti, sæði, leg-
vatn og móðurmjólk, flæða í okkur, um okk-
ur, út úr okkur. Við finnuin regnið og snjó-
kornin á heitri húðinni. Nýfætt barnið er
baðað og líkið er þvegið. „Af vatni ertu kom-
inn“ segir í ljóðinu „Hið skínandi fljót“.
Vatnið er forsenda alls lífs og vatnið í öllum
formum og táknmyndum stígur og hnígur í
þessum ljóðum eins og hinu volduga ljóði
„Hafið, ég“ þar sem hafið er ekki aðeins
manngert heldur verður táknmynd alls sköp-
unarverksins og guðs. ^
HJARTA SEM
SLÆR OG SLÆR
Lars Norén er tilnefndur qf hálfu Svía til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs fyrir leikrit sitt Person-
krets 3:1. HÁVAR SIGURJÓNSSON stiklar á stóru í
ferli þ essa merka höfundar sem ber óneitanlega höf-
uð og herðar yfir samtímaleikskáld á Norðurlöndum.
orire di classe byrjar á því að við
sjáum hjarta liggja á dagblaði á
gömlu borði sem stendur til hlið-
ar við leiksvæðið. Við sjáum það
slá og slá, þar til það hættir að slá.
Personkrets 3:1 var fært upp í Stokk-
hólmi á síðasta ári í leikstjórn Noréns sjálfs
en í ágúst í fyrra hlaut hann Leikskálda-
verðlaun Norðurlanda fyrir leikritið Klini-
ken sem kom út 1994 og var frumsýnt 1996.
Personkrets 3:1 er gríðarlangt leikrit, sex
klukkustundir í flutningi en er þó aðeins
fyrsti hluti þríleiks sem ber yfírskriftina
Morire di classe.
Nakið og blóðugt hjartað sem slær og
slær, „þar til það hættir að slá“, í nokkurn
veginn algjöru tilgangsleysi er táknrænt
fyrir hvorutveggja dramatíska sýn Noréns
og viðfang leikrits hans. Lífsþorstinn þrátt
fyrir yfirþyrmandi tilgangsleysið og eymd-
ina eru andstæðurnar sem hann spilar á í
Personkrets 3:1; persónur leiksins eru full-
komlega utangarðs, stunda vændi og eru
eiturlyfjaneytendur, drykkjusjúklingar, at-
vinnuleysingjar, geðsjúklingar. Fjöldi per-
sóna í verkinu er á fjórða tuginn, fæstar
bera nafn, eru aðeins nefndar eftir gjörðum
eða hlutverki einsog Rithöfundurinn, Stúlk-
an, Geðklofinn, Álkóhólistinn, Dópistinn,
Mellan, o.s.frv. Prátt fyrir fjölda persón-
anna snýst kjarni verksins um lítinn hóp ut-
angarðsfólks sem Norén fylgir eftir af
skelfilega yfirvegaðri nákvæmni; lýsing
hans á veröld utangarðsfólksins í velmegun-
arþjóðfélaginu verður að spegli þess, lífs-
þorstinn er hinn sami, angistin hin sama þó
dregin hafl verið í gegnum svað eymdar og
volæðis.
Lars Norén er þekktastur norrænna
núlifandi leikritahöfunda og gríðarlega af-
kastamikill. Hann er fæddur 1944 og sneri
sér að leikritagerð á áttunda áratugnum eft-
Lars Norén
ir að hafa getið sér gott orð sem ljóðskáld á
sjöunda áratugnum. Æska hans var sögð
erfið, áfengissýki foreldra og geðsjúkdómur
hans sjálfs urðu til þess að hann lagðist inn
á geðsjúkrahús tæplega tvítugur. Um sama
leyti kom út fyrsta ljóðabók hans Syrener,
Snö (1963). Fyrsta leikrit Noréns Fur-
steslikaren (Höfðingjasleikjan) var frum-
sýnt á Dramaten í Stokkhólmi 1973 og síðan
hefur hann samið nær fimmtíu leikrit og
hafa þekktustu leikrit hans verið sýnd víða
um heim, þó obbinn af þeim hafi ekki verið
sýndur utan Svíþjóðar. Þrjú leikrita hans
hafa verið sýnd hér á íslandi, Bros úr djúp-
inu (Leikfélag Reykjavíkur 1984), Hræðileg
hamingja (Alþýðuleikhúsið 1992) og Seiður
skugganna (Þjóðleikhúsið 1994). Tvö fyrr-
nefndu leikritanna eru úr flokki verka sem
Norén skrifaði upp úr 1980 en þekktustu
verk hans frá þeim tíma eru Orestes (1980)
og Nóttin er móðir dagsins (1982).
Hin gríðarlegu afköst Noréns hafa orðið
til þess að oft svipar verkunum hverju til
annars; eftirlætisviðfangsefni hans á níunda
áratugnum voru fjölskyldur, oftast foreldrar
og uppkomin börn þeirra. Ymist er um tvo
syni að ræða eða bróður og systur. Geðsýki,
áfengissýki og samkynhneigð þjaka gjarnan
þetta fólk, ásamt getuleysi til að takast á við
lífið, bera ábyrgð á sjálfum sér og þrátt fyr-
ir ömurleika samskiptanna í misheppnuðum
fjölskyldum Noréns komast persónurnar
ekki undan hver annarri, hafa ekki í önnur
hús að venda þegar á reynir.
Personkrets 3:1 markar að fleiru en einu
leyti tímamót í leikritun Noréns. Verkið
höfðaði til stærri hóps meðal áhorfenda en
áður hafði þekkst með verk Noréns og er
sagt vísa á leið fyrir alvarlega skapandi list
til að ná til áhorfenda framhjá list fjölda-
menningarinnar sem samstundis er keypt
upp og sett í söluvænar umbúðir ef örlar á
frumleika eða sköpun. Tök Noréns á tungu-
taki persóna sinna eru einstök, úr sundur-
slitnum og brotakenndum samtölum utan-
gai'ðsfólksins rís djúpur skáldskapur flók-
inna tilfinningalegra mynstra einstaklinga
og samskipta þeirra á milli. Persónuhópur
Noréns í þessu verki er mun stærri og fjöl-
breyttari en í mörgum fyrri verka hans, þó
benda megi á að geðsjúklingar, drykkju-
sjúklingar og samkynhneigðir hafi alltaf átt
vísan stað í skáldheimi hans. Verðlauna-
verkið Kliniken fjallar t.a.m. um hóp geð-
sjúklinga og starfsmanna á geðsjúkrahúsi.
Eitt megin höfundareinkenni Noréns er
einmitt að kafa sífellt dýpra á svipuðum
slóðum í hverju verkinu á fætur öðru. Hon-
um hefur verið líkt við Eugene O’Neill og
Anton Tjekov og sjálfur hefur hann fúslega
viðurkennt áhrif þessara höfunda og skrifað
leikrit í anda þeirra, en líklega stendur Aug-
ust Strindberg hjarta hans næst þegar
grannt er skoðað.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. JANÚAR 1999 1 5