Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1999, Blaðsíða 13

manna glæsilegastur að
vallarsýn. Eins og ég
man hann fyrst, gekk
hann jafnan í
diplómatafrakka með
hvíta glófa á höndum
og við staf, íínlegur
maður, hversdagslega
ljúfur í viðmóti og yfir-
lætislaus, næstum að
segja eins og dálítið
spyi-jandi,“ og Jónas
Sveinsson heldur
áfram: „Mér var sagt,
að fáir menn hefðu átt
jafn auðvelt með að
eignast vini og Jónas
Guðlaugsson. Sitt vin-
fengi lét hann hins veg-
ar ekki mörgum í té.
Hann var alþýðu
manna ljúfur í orðum
og tiltektum, en beit af
sér atfylgi höfðingja og
galt fyrir það síðar.“
Snemma ætlaði
Jónas sér stóra hluti og
hann taldi sig enga
framtíð eiga á Islandi
og vildi komast til út-
landa. Fyrst fór hann í
ferðalag með móður-
bróður sínum til Dan-
merkur, en það ferða-
lag reyndist honum af-
drifaríkt. Á hóteli er
þeir frændur gistu í
ferðinni kynntist Jónas
óvenjulega glæsilegri
konu, Thorborg
Schójen að nafni. Hún
var dóttir yfirhershöfð-
inga Norðmanna. Hún
var ekki aðeins skín-
Marietje, seinni kona Jónasar Guðlaugssonar, með son þeirra, Sturlu. andi falleg og vel
Jóhanna Guðlaugsdóttir
Guðrún Guðlaugsdóttir
settist niður til að skrifa. Ásgrímur Jónsson
lýsir Jónasi svo: „Hann var gervilegur maður,
ljóshærður og bláeygur, í meðallagi hár, fín-
legur og sennilega talsverður skartmaður í
eðli sínu. Mér fannst hann mjög ljúfmannleg-
ur í umgengni, opinskár og fljótur til kynning-
ar. En hann lét einnig skoðanir sínar hispurs-
laust í ljós og var mjög vel máli farinn.“ Jónas
Sveinsson kynntist Jónasi frænda sínum Guð-
laugssyni þegar hann vai' tvítugur en nafni
hans Sveinsson átta ára. „Jónas var allra
Ólöf Guðlaugsdóttir
Theódóra Guðlaugsdóttir
menntuð heldur einnig vel greind og listagóð-
ur upplesari. Ferðalag þeirra frænda hélt
áfram og eftir að hafa starfað veturinn 1907-8
sem blaðamaður við danska blaðið Social-
Demokraten sneri Jónas heim til íslands.
Thorborg hefur gi-einilega ekki verið með öllu
ósnortin af hinu unga skáldi því hún hélt á eft-
ir Jónasi til Islands og þar lyktaði ævintýrinu
svo, að sögn Jóhönnu systur hans, að þau
Jónas og Thorborg Schójen gengu í hjóna-
band og hófu búskap í Kirkjustræti 8 í
Reykjavík - í húsi Kristjáns Þorgrímssonar.
Jónas Sveinsson læknir, sonur Ingibjargar
móðursystur Jónasar Guðlaugssonar, segh' í
endurminningum sínum að þessar tengdir
hafi vakið mikinn fögnuð hjá foreldrum
skáldsins. „Ég man eftir mynd af brúðhjónun-
um ungu, sem send var að Skarði til foreldra
minna, og eins minnist ég umtalsins um gæfu
frænda míns,“ segir hann. Jónas var áreiðan-
lega mjög ástfanginn af Thorborgu. Hann orti
m.a. til hennar:
í>ú ert sá draumur sem dregur
mig dægurrykinu frá,
þú ert það ljóð sem mér lyftir
í ljóshvolfin skinandi há.
Því miður varð gæfa Jónasar í þessum hjú-
skap endaslepp. Ásgrímur Jónsson listmálari
kynntist þeim Jónasi og Thorborgu meðan
þau bjuggu í Kirkjustrætinu. „Þangað kom ég
stundum til þeirra og féll mér fjarska vel við
þau. Jónas átti auðugt hugmyndalíf og bæði
höfðu þau hjónin lifandi áhuga fyrir listum og
öllu, sem fagurt var,“ segir Ásgrímur í
æviminningum sínum. Þau Jónas og Thor-
borg eignuðust saman eina dóttur, Aslaugu
Margréti, f. 1909, en urðu að koma henni í
fóstur til Þórðar Thoroddsen læknis, vegna
veikinda Thorborgar. Telpan dó á fyrsta ári
úr lungnabólgu. Þau Jónas og Thorborg voru
fátæk, „mér skilst að hann hafi ekki átt mál-
ungi matar,“ segh' nafni hans Sveinsson.
Nokki'u eftir dauða litlu dótturinnar fóru
ungu hjónin til Noregs þar sem þau dvöldu
um tíma í góðu yfirlæti hjá móður Thorborg-
ar. Að sögn Jóhönnu Guðlaugsdóttur, systur
Jónasar, skrifaði Jónas þar í blöð og orti
kvæði og kynntist norskum skáldum sem
urðu góðh' vinir hans. Þaðan fór Jónas með
konu sinni til Kaupmannahafnar. Eftir að þau
fluttu þangað þurfti Jónas að fara í ferðalag
til Þýskalands í atvinnuerindum. Á meðan
hann var í Þýskalandi kynntist Thorborg
sænskum barón af tignum ættum og giftist
Lára Guðlaugsdóttir
honum nokkru seinna og bjó á Skáni. Guðrún
amma mín talaði um að Thorborg hefði verið
berklaveik. Það má vera - hún varð hins veg-
ar langlíf kona því Ásgrímur segh' árið 1956
að Thorborg sé þá enn á lífi. Jónasi mun hafa
þótt mjög vænt um Thorborgu og séð eftir
henni, um það er til vitnis eftirfarandi ljóð
sem hann orti til hennar:
Du staar der tavs, du staar der bleg,
ogskentjegerdignær,
du har ej ord, du har ej blik
for den, der var dig kær.
Jeg ser det klart, det er forbi
med det, sem engang var,
og hostens storme fejer væk
hver dram, som hjertet bar.
Jeg staar blot tavs og ser dig gaa,
halvt som i drem forbi,
og dine fodtrin blandes ind
i hostens melodi.
Jóhanna Guðlaugsdóttir var skáldmælt eins
og öll hennar systkini. Hún reyndi sem ung-
lingur að snara hluta af ljóði Jónasar til Thor-
borgar:
Nú di'ukknar hinsta dagsins ljós
við dimmleit skýjahöf.
Hinn kaldi stormur syngur sönginn
sinn við vorsins gröf.
Par þögul stendur þú og bleik
og þö ég sé þér nær,
- hann finnur engin orð
sem áður var þér kær.
„Ég hef alltaf haldið því fram, að efnalaust
fólk ætti ekki að ganga í hjónaband,“ segir
Ásgrímur í tilefni af hjónabandi Jónasar og
Thorborgar. „Jónas hafði vitanlega engin ráð
á að sjá fyrii' heimili og mun fátæktin ein hafa
valdið því að þessi ungu og mannvænlegu
hjón slitu samvistir.“ Jónas Sveinsson segir
um áhrif skilnaðarins á Jónas Guðlaugsson:
„Hann var allra manna viðkvæmastur, þótt
viljasterkur væri, sem sjá má af því að hann
rataði í hinar dýpstu raunir án þess að gerast
nokkru sinni handgenginn Bakkusi. Ýmislegt
finnst mér þó benda til þess að sorgir hans og
Thorborgar hafi hert hann upp til dáða.“
Hér er ekki fjallað mikið um störf Jónasar
Guðlaugssonar - aðeins ætla ég þó að vitna í
vandaðan formála Hrafns Jökulssonar, sem
sýndi minningu Jónasar Guðlaugssonar þann
sóma að gefa út úrval úr ljóðum hans árið
1990 og nefnir Bak við hafið. Hrafn rekur í
umræddum formála starfsferil Jónasar nokk-
uð ítarlega. Þai' segir m.a. að Jónas hafi í árs-
byrjun 1909 tekið við ritstjórn Reykjavíkur í
forföllum Jóns Olafssonar og annast útgáfuna
um nokkurra mánaða skeið. Um svipað leyti
vann hann að bók sem tvímælalaust mátti
telja til bókmenntaviðburða: Dagsbrún.
„Dagsbrún er efalítið veigamesta ljóðabók
sem svo ungt skáld hefur sent frá sér á ís-
lensku; Jónas var þá 22 ára,“ segir Hrafn enn-
fremur. Áður hafði Jónas gefið út Vorblóm ár-
ið 1905 og Tvístirni 1906, í félagi við Sigurð
frá Arnai’holti.
Efth' að Jónas flutti búferlum til Danmerk-
ur alráðinn í að brjóta sér leið til frama sem
skáld á erlenda tungu, vann hann fyrir nauð-
þurftum sínum m.a. sem blaðamaður hjá
Politiken. Nokkru seinna lenti hann í illdeil-
um við Valtý Guðmundsson og lyktaði þeim
deilum með því að Jónas missti stöðuna. Hann
slóst í hóp hinna ungu upprennandi skálda
sem hópuðust í kringum Jóhann Sigurjóns-
son. Ekki voru allir jafn hrifnh' af Jónasi.
Sagt er áð Gunnar Gunnarsson hafi haft
Jónas að fyrirmynd persónunnar Davíðs Jón-
mundssonar í Fjallkirkjunni - hvað sem hæft
er í því. Aðrir voru mjög hrifnir af Jónasi, þar
á meðal Guðmundur Hagalín. I útvarpserindi
sem Guðmundur flutti á 50 ára dánarafmæli
Jónasar 15. apríl 1966 gat hann þess að Jónas
hefði haft mikil áhrif á sig og ýmsa kunningja
sína er þá fengust við að yi'kja.
Jónasi Guðlaugssyni tókst að hasla sér völl
í dönskum bókmenntum. Fyrsta bókin sem
hann skrifaði á dönsku var Sange fra
Nordhavet, sem kom út hjá Gyldendal haustið
1911 og hafði að geyma ljóð. I grein Hrafns
Jökulssonar segh;: „Viðtökur voru mjög á
einn veg: „Þessi íslendingur er mikið skáld,
sem mundi sóma sér í góðskáldatölu hvers af
Norðurlöndunum sem væri.“ Önnur ljóðabók
Jónasai' á dönsku, Viddemes Poesi, festu
hann í sessi sem athyglisvert og efnilegt
skáld. „Allt í einu var risinn söngvari meðal
vor,“ sagði danska skáldið Harry Soiberg í
grein um Jónas Guðlaugsson. „Framandi yrk-
isefni voru Jónasi drjúgt veganesti þegar
hann haslaði sér völl sem skáld í Danmörku.
En það skipti sköpum að honum tókst til hlít-
ar að yrkja á dönsku; og af meiri þýðleika og
lipurð en flest dönsk samtímaskáld,“ segir
ennfremur í formála Hrafns Jökulssonar.
Hann getur þess einnig að um það leyti sem
Jónas og Thorborg skildu hafi hagur Jónasar
verið að vænkast. Hann komst á föst ritlaun
hjá Gyldendal. Auk frumsaminna verka þýddi
hann Fólkið við hafið eftir Harry Soiberg og
Marie Grubbe eftir J.P. Jacobsen. Jónas var
einnig afkastamikill greinahöfundur og skrif-
aði fyrir blöð í Noregi, Svíþjóð og Danmörku.
Hann kom í síðasta sinn til Islands árið 1911
og dvaldi þá hér á landi í fáeinar vikur.
Jónas Guðlaugsson kvæntist í annað sinn
ái'ið 1912 þýskri konu af hollenskum ættum,
Marietje Ingenohl, og var hún sjúkraþjálfari
að mennt. Svo var hún ríkrar ættar að hann
skrifaði fóður sínum að nú þyrfti hann aldrei
að bera kvíðboga fyrir efnahag sínum framai'
og gæti hér eftir eingöngu fengist við að yrkja
og semja. Til gamans má geta þess hér að föð-
urbróðir Marietje var líflæknir Vilhjálms
Þýskalandskeisara. En svo fór um allt ríki-
dæmið að ættin tapaði öllu í seinni heims-
styrjöldinni. Jónas og Marietje bjuggu á
Skagen á Jótlandi. Eftir að Jónas kvæntist
Marietje gaf hann út fjórar bækur: skáldsög-
urnar Solrun og hendes Bjelere og Monika,
smásagnasafnið Bredefjordsfolk og ljóðabók-
ina Sange fra de blaa Bjærge. Sögur Jónasar
hlutu góðar viðtökur. Hann bjó síðustu ái'in á
Skagahóteli að sögn Ásgríms Jónssonar. „I
einni stofunni á Skagahóteli hékk árum sam-
an málverk af Jónasi ásamt kvæði sem hann
hafði ort um bæinn,“ segir Ásgrímur, og má
líklegt telja að þar sé komin myndin fyrr-
nefnda sem var á Jótlandsmálarasýningunni í
Non-æna húsinu forðum daga. Jónas eignað-
ist einn son með Marietje, Sturla hét hann og
var lengi deildarstjóri við konunglega lista-
safnið í Haag. Sturla dó 1971 ókvæntur Þ-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. OKTÓBER 1999 1 3