Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2000, Qupperneq 8

ÞJOÐSAGA AF
UILLIAM O RUANAIGH
HERMANN PALSSON FÆRÐI URIRSKU
Fornar rústir á Irlandi.
Iþjóðsögum íra og íslendinga verður
mörgu saman blandað; með báðum
þessum þjóðum þótti sjálfsagt að segja
írá viðburðum sem aldrei höfðu gerst
nema í hugskotum gáfaðrar alþýðu. Frá
raunheimi örbirgðar og kúgunar verður
ekki nema steinsnar að mannbetri ver-
öld og veðursælli, þar sem snauðum kot-
karli er sýnd jafn mikil virðing og prestum og
öðrum höfðingjum þessa heims. Þótt skammt
sé á milli þessara tveggja heima í vildarsögum
beggja þjóða, þá verður engum auðratað um
þvílíkar slóðir nema hann beri skyn á eðli ís-
lenskrar og írskrar sagnalistar og átti sig á
þeirri kímni sem rennur eins og rauður þráður
um frásagnir fólks við úthafið sjálft. Sú kímni
getur verið undarlega létt, enda skapaðist hún
með fólki sem gekk undir þungu oki áþjánar og
harðstjómar um margra alda bil.
Þjóðsagan af Uilliam 0 Ruamaigh var færð í
letur á ofanverðri nítjándu öld. Hún segir frá
snauðum bónda á Vestur-írlandi og því ævin-
týri að hann kynnist galdramanni sem gerir ná-
kvæma eftirmynd af karli. Þessi tvífari bónda
andast og er lagður tii hinstu hvíldar meðan Li-
am sjálfur seíúr löngum svefni í kynlegu húsi
við landamæri þessa heims og annars - og þó í
átthögum hans. En þegar karl kemst aftur á
stjá ber ýmislegt við og þykir ekki allt með
felldu. Skal nú ekki fjölyrða um þetta lengur
heldur snúa sér að sögunni sjálfri.
Einu sinni í fymdinni var maður sem hét
Uilliam 0 Ruanaigh og átti heima skammt frá
Clár-Gaillimh.2 Hann var bóndi. Einn góðan
veðurdag kemur landeigandi til hans og segir:
„Þú skuldar mér þriggja ára leigu, og ef þú
greiðir mér ekki fyrir næstu helgi þá rek ég þig
útágaddinn."
„Eg ætla að skreppa út í Gaillimh í fyrramál-
ið og selja þar hlass af hveiti, og þegar ég fæ
verðið fyrir það skal ég gjalda þér skuldina,"
sagði Liam.3
Morguninn eftir hleður Liam hveiti í kerruna
sína og heldur síðan áleiðis til Gaillimhs. Þegar
hann var kominn svo sem hálfa aðra mílu að
heiman kemur heldri maður í veg fyrir hann og
spyr: „Er þetta hveiti sem þú ert með í kerr-
unni?“
„Já,“ sagði Liam. „Ég ætla að selja þetta svo
að ég geti greitt landskuldina."
„Hve mikið er þetta?“ spyr heldri maðurinn.
„Ósvikið tonn,“ segir Liam.
„Ég skal kaupa þetta af þér,“ segir heldri
maðurinn. „Ég greiði þér hæsta markaðsverð.
þegar þú kemur að næstu vagnslóð til vinstri,
þá skaltu víkja þangað og halda svo áfram
þangað til þú kemur að stóru húsi í dalnum. Ég
skal bíða þín þar með beinharða peninga.“
Þegar Liam kemur að vagnslóðinni snýr
hann þvers þangað og heldur svo eftir henni uns
hann kemur að risulegum bæ. Honum þykir
kynlega bregða við, því að hann var borinn og
bamfæddur á næstu grösum og hafði aldrei
augum litið þetta stórhýsi, og þó þóttist hann
kannast við hvert einasta hús sem stóð innan
fimm mílna heiman að frá honum.
Þegar Liam kemur að skemmunni sem stóð
skammt frá stórhýsinu kemur lítill sveinstauli
út og segir: „Liami 0 Ruanaigh sé fagnað
hundrað þúsund sinnum!“
Síðan setur piltur sekk á bak sér og fer með
hann inn í skemmu. Næst kemur annar snáði
út, fagnaði Liami, lagði sekk á bak sér og fór
með hann. Með slíku móti kemur hver piltur á
fætur öðrum: fagnar fyrst Liami og setur síðan
sekk á bak sér uns allt hveititonnið er horfið inn
í hlöðu.
Þá þyrpast allir piltamir í kringum Liam, og
honum verður að orði: „Þið þekkið mig allir en
ég kannast ekki við neinn ykkar.“
Þeir sögðu þá við hann: „Gakktu í bæinn og
snæddu náttverð. Meistarinn bíður þín þar.“
Liam fer inn og sest að borði, en hann hafði
naumast kyngt tveim munnbitum þegar svefn-
höfgi sækir að honum svo að karl hnígur undir
borð.
Þá gerir galdrameistari mannlíkan í mynd
Liams og sendir það heim til húsfreyju hans
með kapli og kerru. Þegar þangað kemur fer
líkanið upp á loft, leggst niður á rúmið og deyr.
Fréttin er ekki lengi að berast út að nú sé Li-
am dauður. Konan kveikti undir katli, og þegar
vatnið var orðið nógu heitt, þvær hún líkið og
leggur á fjalir. Brátt koma grannar að vaka yfir
líkinu og harma fráfall hans. Vesalings konan
naut mikillar samúðar, en hún var þó ekki sér-
lega sorgbitin, enda var Liam aldri orpinn og
hún sjálf í blóma lífsins. Daginn eftir var líkið
jarðsungið og þaðan í frá datt engum í hug að
minnast Liams framar.
Hjá húsfreyju var vinnumaður, og nú segir
hún við hann: „Þú ættir að taka mig fyrir eigin-
konu og ganga mér svo í bónda stað.“
„Það er alltof brátt enn sem komið er,“ segir
piltur. „Nýlátinn maður á bænum. Bíddu þang-
að til Liam hefur legið í moldu svo sem eina
viku.“
Þegar Liam sjálfur hefur sofið sjö daga og sjö
nætur kemur lítill drengsnáði og vekur hann.
„Nú hefur þú sofið heila viku,“ sagði snáðinn.
„Við höfum þegar sent hestinn og kerruna
heim. Hér eru peningamir þínir og farðu nú af
stað.“ Liam hverfur heimleiðis, og með því að
komið var fram á nótt varð enginn hans var.
Morguninn áður höfðu þau farið á stúfana
húsfreyja Liams og vinnumaður og beðið prest-
inn að vígja þau saman.
„Komuð þið með vígslutollinn?" spyr klerkur.
„Nei,“ segir konan. „En ég á svín heima og
þér getið fengið það í staðinn íyrir peninga."
Prestur gefur þau saman og segir síðan: „Ég
sendi eftir svíninu í fyrramálið."
Þegar Liam kom heim að bæjardyrunum sín-
um ber hann bylmings högg á hurðina. Hús-
freyja og vinnupiltur eru þá á leiðinni í bólið og
spurðu: „Hver er þarna á ferð?“
„Það er ég," segir Liam. „Opnaðu dymar fyr-
ir mér!“
Þegar þau heyrðu röddina könnuðust þau
undir eins við að þetta var hann Liam. Og konan
sagði: „Ég get ekki hleypt þér inn og þú mátt
skammast þín fyrir að ganga aftur eftir sjö daga
hvíld í gröfinni."
„Ertu gengin af göflunum?“ segir Liam.
„Ég er engan veginn gengin af göflunum,“
segir konan. „Hver einasta hræða í sveitinni
veit að þú ert dauður, enda lét ég jarða þig
sóma-samlega. Farðu aftur í gröfina og ég skal
láta syngja messu á morgun fyrir sálartetrinu
þínu.“
„Bíddu við þangað til lýsir af degi,“ sagði Li-
am, „og þá skal ég launa þér spott og spé.“
Því næst fór bóndi út í kofann þar sem hest-
urinn hans og svínið höfðust við, lagðist niður í
hálm og steinsofnaði.
í býti morguninn eftir segir prestur við vika-
pilt sinn: „Farðu út að bænum hans Liams.
Konan sem ég gifti í gær lætur þig fá svín sem
þú skalt koma með hingað.“
Pilturinn kemur að bæjardyram og fer að
berja hurðina með prikinu sínu. Húsfreyja
þorði ekki að ljúka upp dyram og spurði hver
væri þar á ferð.
„Það er ég,“ svaraði piltur. „Presturinn sendi
mig eftir svrninu þínu.“
„Það er úti í kofa,“ segir konan.
Piltur fer inn i kofann og reynir að reka svínið
út. Þá settist Liam upp við dogg og kallaði:
„Hvert ætlarðu með svínið mitt?“
Þegar piltur kom auga á Liam tók hann til
fótanna, og án þess að staldra nokkru sinni við
eða horfa um öxl hljóp hann alla leið heim til
prests, viti sínu fjær af skelfingu.
„Hvað gengur að þér?“ spyr klerkur.
Pilturinn sagði að Liam Ruanaigh hefði verið
í kofanum og meinað sér að taka svínið.
„Þegiðu, lygarinn þinn!“ segir prestur.
„Hann Liam er steindauður og hefur nú legið
heila viku í gröfinni."
„Þótt hann hefði dáið fyrir sjö árum, þá sá ég
hann í kofanum fyrir örfáum andartökum. Og ef
þér trúið mér ekki þá skuluð þér koma sjálfur
og reka yðar eigin skyggnur á bónda.“
Síðan fara þeir prestur og piltur heim að
kofadyram. Þá segir prestur: „Skjóstu nú inn
og rektu svínið út til mín.“
„Ég stíg aldrei fæti þangað, jafnvel þótt allar
eigur yður stæðu mér til boða,“ segir piltur.
Prestur gekk þá inn sjálfur og reyndi að reka
svínið út, en þá sprettur Liam upp úr hálminum
og spyr: „HVert ætlið þér með svínið mitt, séra
Patrekur?11
Þegar prestur sá Liam rísa á fætur stökk
hann í burtu og hrópaði: „í guðs nafni skipa ég
þér, Uilliam 0 Ruanaigh, að fara aftur í gröf-
ina!“
Liam hljóp í humátt á eftir og kallaði: „Séra
Patrekur, erað þér með öllum mjalla? Dokið við
og talið við mig!“
Prestur beið ekki boðanna heldur hljóp hann
heim sem fætur toguðu og skellti hurðinni á lás
á eftir sér. Liam fer að hamra á dyram og held-
ur því áfram þangað til hann er dauðlúinn, en
prestur hleypti honum aldrei inn. Loksins rek-
ur hann höfuðið út um glugga uppi á lofti og
kallaði niður: „Uilliam 0 Ruanaigh, farðu aftur í
gröfina þína!“
„Þér erað ær og örvita, séra Patrekur. Ég er
ekki dauður og aldrei á minni lífs fæddri ævi hef
ég hírst í neinni gröf,“ sagði Liam.
„Ég sá þig örendan sjálfur,11 segir prestur.
„Dauða þinn bar brátt að höndum, og ég var til
staðar þegar þú varst lagður til hinstu hvíldar,
flutti raunar prýðisræðu yfir moldum þínum.“
„Fjandinn fjarri mér! Svo sannarlega sem ég
er bráðlifandi, þá erað þér ekki með réttu ráði!“
segir Liam.
„Farðu undir eins burt úr augsýn mér,“ segir
prestur. „Og þá skal ég syngja þér messu í
fyrramálið."
Liam fór nú heim og drap á dyr hjá sér, en
konan hleypir honum ekki inn. Þá tautar hann
fyrir munni sér: „Nú skal ég bregða við og
greiða landskuldina.“ Á leiðinni til landeiganda
hljóp hver maður í ósköpum burtu sem varð á
vegi Liams, enda vissu allir að hann var dauður.
Og þegar landeigandi heyrði að Liam var að
koma, þá lokaði hann öllum dyram og neitaði að
hleypa honum inn. Liam lét höggin dynja svo
hart á hurðir að landsdrottinn hélt að bóndi
mundi brjóta þær niður og fór því út í kvist-
glugga og spurði: „Hvað viltu?“
„Eg er hingað kominn þeii'ra erinda að
greiða þér landskuld, rétt eins og hver annar
skilríkur náungi.“
„Farðu aftur í gröfina,11 segir landeigandi.
„Og j)á skal ég gefa þér upp alla leiguna."
„Ég fer aldrei héðan,“ segir Liam, „fyrr en ég
fæ það skriflegt frá þér að ég hafi goldið mínar
landskuldir að fullu fram að næstu fardögum.“
Landeigandi gefur honum þetta skriflegt, og
Liam heldur heimleiðis. Hann drepur enn að
dyram heima hjá sér, en konan neitar að hleypa
honum inn, enda sagði hún að Liam sjálfur væri
dauður og grafinn og maðurinn utan dyra hinn
argasti svikari. „Ég er enginn svikari," sagði
Liam. „Ég var rétt áðan að gjalda landsdrottni
þriggja ára leigu; ég vil vera húsbóndi á mínu
heimili og vita hvað hér sé á seyði.“
Hann snarast út í skemmu, nær sér í öflugan
járnkarl og er ekki lengi að brjótast gegnum
dyrnar. Konan var miklum ótta slegin og einnig
nýja bóndamyndin hennar. Þau héldu að upp-
risutíð holdsins væri rannin upp og heimsendi
færi í hönd.
„Af hverju hélstu að ég væri dauður?" spyr
Liam.
„Rétt eins og hver einasta hræða í sókninni
viti ekki að þú ert dauður!" segir konan.
„Fjandinn fjarri þér!“ segir Liam. „Nú hef-
urðu nógu lengi skopast að mér. Gefðu mér eitt-
hvað í gogginn.“
Vesalings konan var skelfingu lostin og
skammtaði honum þó einhvern matarbita. Þeg-
ar hún sá hann snæða og drekka varð henni að
orði: „Þetta er sannkallað kraftaverk."
Þá sagði Liam henni alla sólarsöguna, og
þegar hann hafði lýst hverju einasta atviki
bætti hann við: ,Á morgun ætla ég út að gröf-
inni og sjá hvers konar þijót þið hafið jarðsett í
minn stað.“
Daginn eftir fór Liam með hóp af mönnum út
í kirkjugarð, og þá rafu þeir gröfina. Þegar þeir
ætluðu að opna kistuna sjálfa og lyftu henni upp
stökk stór, svartur hundur út úr henni og
skaust út í buskann. Þeir Liam hlupu á eftii'
honum og eltu hann þangað til þeir sáu hann
hverfa inn í húsið þar sem Liam hafði sofið. Þá
opnaðist jörðin og svalg húsið; síðan hefur eng-
inn maður litið það augum. En allt fram á þenna
dag má sjá þar mikla jarðholu.
Á heimleið sinni sögðu þeir Liam og kumpán-
ar hans sóknarpresti allt sem við hafði borið, og
hann leysti í sundur hjúskap þeirra vinnupilts
og húsfreyju Liams.
Liam lifði mörg ár eftir þetta og lét eftir sig
mikil auðævi. Hans er ennþá minnst í Clár-Ga-
illimh og þannig verður það um allar aldir - svo
lengi sem þessi saga gengur frá gamla fólkinu
til hinna sem yngri era.
1 írsku gerðina gaf Douglas Hyde út, ásamt með enskri
þýðingu, í bókinni Beside the Fire. A Coliection oflrish Ga-
elic Folk Stories (London 1910), bls. 90-103.
2 Gaillimh kallast Galway á ensku.
3 Liam er stytting á nafninu Uilliam (= Vilhjálmur).
4 Á irsku eru prestar jafnan ávarpaðir með orðinu athair
- ,faðir?.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. JANÚAR 2000