Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 3

KRISTNIÁ ÍSLANDI
Arkeologisk Museum, Stavanger.
EINFALDIR STEINKROSSAR FRÁ KRISTNITÖKUTÍMANUM STANDA ENN VÍÐA í NOREGI. ÞESSI FAGRI KROSS
ER FRÁ KVITS0Y Á ROGALANDI. LÍKLEGT ER AÐ HÉR Á LANDI HAFI SVIPAÐIR KROSSAR, JAFNVEL ÚR
STEINI, VERIÐ REISTIR ÞÓTT ÞEIR HAFI EKKI FUNDIST.
FORSETI ALÞINGIS
Merkasta
loggjof
Alþingis
✓
Ritverkið Kristni á Islandi
er gefíð út að tilhlutan Al-
þingis. Halldór Blöndal,
forseti þingsins, fylgir
verkinu úr hlaði með eftir-
farandi ávarpi:
Hinn 17. apríl 1986 samþykkti Alþingi að
fela forsetum þingsins að athuga með
hvaða hætti Alþingi minntist þúsund ára
afmælis kristnitök-
unnar árið 2000. Að
flutningi tillögunn-
ar stóðu forsetarnir
þrír og formenn
þingflokka. Fyrsti
flutningsmaður var
forseti sameinaðs
Alþingis, Þorvaldur
Garðar Kristjáns-
son. I ræðu sinni
sagði hann meðal
annars:
„Einsogþjóð-
kirkjan mun minn-
ast kristnitökunnar
með sínum hætti svo hlýtur Alþingi að
minnast þess atburðar á sinn hátt.... Jafn-
framt er þessi þingsályktunartillaga flutt
til að leggja áherslu á að Aiþingi hafi mik-
ilvægu hlutverki að gegna og megi ekki
láta sinn hlut eftir liggja þegar minnst
verður merkustu löggjafar þess.“
Að tillögu þingforsetanna og fonnanna
þingflokka samþykkti Alþingi 26. mars
1990 að fela forsetum, í samráði við þjóð-
kirkjuna og guðfræðideild Háskóla Is-
lands, að standa að samningu ritverks um
kristni á íslandi og áhrif hennar á þjóðlíf
og menningu í þúsund ár.
Af því tilefni sagði Guðrún Helgadóttir,
forseti sameinaðs Alþingis: „Hvað sem
mönnum sýnist um kristni og kirkju,
hverjar sem trúarskoðanir manna kunna
að vera, getur engum blandast hugur um
að ein er sú löggjöf merkust í sögu hins
háa Alþingis og þjóðarinnar allrar en það
er kristnitakan árið 1000.“
Vinna við verk þetta hófst árið 1992 og
hefur það því að mestu komið í hlut for-
vera minna tveggja, Salome Þorkelsdóttui’
og Ólafs G. Einarssonar, að sjá fyrir fjár-
veitingum og veita ritstjórn og höfundum
þann stuðning sem þarf til að svona verk-
efni heppnist vel.
Þúsund ára saga kristni í landinu hefur
ofið saman kristna og íslenska menningu
svo að vart verður í sundur skilið. Kol-
beinn Tumason, Hallgrímur Pétursson,
Matthías Jochumsson og Jón Sveinsson
(Nonni), svo að fáeinir íslenskir höfundar
séu nefndir frá löngu skeiði, hafa túlkað
kristna lífsafstöðu í íslenskum skáldskap
þannig að hverjum fslendingi, ungum sem
öldnum, er í blóð runnið og óaðskiljanleg-
ur hluti af hversdagstilvem hans.
Með ritverki því sem hér kemur fyrir al-
menningssjónir hefur vilja Alþingis verið
hmndið í framkvæmd. Em öllum, sem
unnið hafa að verkinu, færðar alúðar-
þakkir. Það er von mín að bækumar vaipi
Ijósi á merkan þátt í sögu íslendinga og
kveiki umræður um framtíð kristinnar
trúar við þau merku tímamót sem nú em.
á með málamiðlun og samningum eða ekki
virðist sú hugsun þjóna sem nokkurs konar
dulin forsenda frásögunnar. Er það raunar
síst að undra þar sem flest deilumál á goða-
veldisöld voru útkljáð á þann hátt. Það er þó
ekki furða að Ari hafi kosið að láta alla samn-
inga gerast að tjaldabaki ef honum var kunn-
ugt um þá. Hér var um svo einstætt mál að
ræða að hversdagsatburðir máttu ekki
skyggja á aðalatriði þess.
I venjulegum deilumálum sneru bændur
sér til goða síns og óskuðu stuðnings hans.
Goðinn var þá skyldur til að taka málið að
sér og hóf oft að undirbúa rekstur þess fyrir
dómi. Réðust völd goða að miklu leyti af því
hversu vel þeim tókst að verja hagsmuni eða
málstað þingmanna sinna. Af þeim sökum
áttu þeir heiður sinn og hagsmuni undir því
að vel tækist til. Deilumál skjólstæðinganna
urðu því persónuleg mál goðanna sjálfra með
nokkrum hætti. I kristnitökumálinu var
Hallur á Síðu sá goði sem tók að sér málefni
kristinna manna. Þorgeir Ljósvetningagoði
var hins vegar málsvari heiðinna.
Hvort sem málum var stefnt fyrir dóm eða
ekki var algengt að reynt væri að leysa deil-
ur eftir öðrum leiðum. Var það ýmist gert
með sáttum eða valdbeitingu. Veikleiki dóm-
stólaleiðarinnar fólst í því að virkt fram-
kvæmdarvald þekktist ekki í landinu. Því var
undir hælinn lagt hvort dómar næðu fram að
ganga eða ekki. Þeir leiddu því sjaldan til
varanlegrar lausnar.
Næsta skref veraldlegrar deilu fólst
gjarna í því að þriðji aðili, viriir beggja eða
aðrir sem vildu að friður héldist, kom fram á
sjónarsviðið og reyndi að fá sakaraðila til að
leysa málið án hatrammra átaka. í ýmsum
yngri gerðum kristnitökusögunnar örlar á
slíkum málamiðlunarflokki í upphafi þings.
Ari fer hins vegar aðra leið í frásögu sinni.
Þar eru það „goðar" hinna andstæðu fylk-
inga, Síðu-Hallur og Þorgeir Ljósvetninga-
goði, sem skipa sjálfir málamiðlunarflokkinn,
einkum með kaupum sínum um lagauppsögn-
ina.
í venjulegum deilum var um ýmsar leiðir
að ræða til sátta. Mögulegt var að leysa mál
með gerðardómi, sáttafundi eða með því að
öðrum deiluaðila væri selt sjálfdæmi. Varð
oft að reyna fleiri en einn möguleika áður en
deilur yrðu útkljáðar. Oft þurfti að fella
marga gerðardóma eða leita sátta oftar en
einu sinni í sama máli. Sjálfdæmi leiddi aftur
á móti oftast til endanlegrar lausnar. Þar
sem hinar andstæðu fylkingar féllust fyrir
fram á að lúta þeim lögum sem Þorgeir segði
upp virðist sú hugmynd búa að baki frásög-
unni að honum hafi verið selt sjálfdæmi í
málinu.
í sjálfdæmi fólust mikil völd, en þeim varð
alltaf að beita þannig að báðir aðilar gætu
horfið frá deilu með nokkurri reisn. Með því
að kristnir menn fengju trú sína viðurkennda
var heiðri þeirra borgið. Launblót, barnaút-
burður og hrossakjötsát voru á hinn bóginn
það alvarlegir glæpir að tilslakanir í þeim
efnum ættu að hafa nægt að mati Ara og
samtímamanna hans til að tryggja sæmd
heiðinna manna rúmri öld áður þótt þeir
beygðu sig og létu skírast. Þar með er e.t.v.
fengin líklegasta skýringin á formi og inntaki
kristnitökulaganna.
Þegar hefur verið á það bent að lýsing Ara
á upphafi kristnitökuþings fellur vel að at-
burðum á alþingi árið 1121 þegar friði var
stefnt í voða vegna deilna Þorgils Oddasonar
og Hafliða Mássonar. Þessi túlkun kristni-
tökusögunnar kemur líka vel heim og saman
við málalyktir í deilu þeirra Þorgils og Haf-
liða, en þá var hinum síðarnefnda selt sjálf-
dæmi. Það var þó bundið þeim takmörkunum
að Hafliði mátti aðeins áskilja sér fésektir en
ekki krefjast goðorðs Þorgils, höfuðbóls hans
eða þess að hann yrði brottrækur úr héraði.
Algengt var að setja sjálfdæmi manna slíkar
skorður. í frásögu Ara af kristnitökunni er
ekki getið neinna takmarkana á sjálfdæmi
Þorgeirs, enda er þessi sáttaleið aðeins
munstur sem býr í frásögunni án þess að Ari
segi að hún hafi verið farin. í yngri frásögum
af kristnitökunni, einkum Ólafs sögu
Tryggvasonar hinni mestu, má aftur á móti
finna sagnir um slíkar takmarkanir.
Ekki má gera of mikið úr þeim áhrifum
sem átök þeirra Þorgils og Hafliða eins og
þau eru rakin í Sturlungu kunna að hafa haft
á kristnitökusögu íslendingabókar. Til þess
er saga þeirra of ung. Ef það er samt rétt að
Ari lýsi lyktum málsins að einhverju leyti
með hliðsjón af sáttum þessara höfðingja
eins og hér er látið að liggja er ljóst að hann
skilur eitthvert sögufrægasta ágreiningsmál
landsmanna í ljósi heitustu átaka er geisuðu
um hans daga. Jafnframt hlýtur hann að
skoða deilur Þorgils og Hafliða í ljósi kristni-
tökumálsins. Frásaga hans er því í senn
„þjóðarsaga" og „samtíðarsaga" og ber öðr-
um þræði að skoða hana sem aldarspegil,
ádeilu á stríðandi öfl og hvatningu til friðar,
einingar og eindrægni. Tilgangur hennar er
ekki það eitt að fræða lesendur Islendinga-
bókar um löngu liðna atburði heldur að móta
samlíf þeirra. Kristnitökusagan er því saga
til að læra af.
Hér er gengið út frá þeirri túlkun að
kristnitökumálið hafi verið útkljáð með mála-
miðlun. Hún fólst þó ekki í markvissum til-
slökunum milli kristinna og fornra norrænna
sjónarmiða. Við kristnitöku var þvert á móti
lögtekin sú kristni sem nokkur grundvöllur
var fyrir við ríkjandi aðstæður. Málamiðlun-
in fólst aðeins í aðferðinni sem beitt var til að
ná formlegum sáttum en afstýra átökum og
langvarandi innanlandsófriði. Sáttargjörðin
byggðist á samstöðu um sameiginlega fram-
tíð landsmanna undir einum lögum eða í einu
samfélagi.
Sé frásaga Ara túlkuð eins og hér var lýst
virðist sá skilningur búa að baki henni að
kristnitökumálið hafi, þegar öllu er á botninn
hvolft, verið leyst með hefðbundinni aðferð
íslendinga til að setja niður deilur. Ari pers-
ónugerir þó málið, setur einstaklinga í
skurðpunkt þess og dylur hversdagslegustu
atriði atburðarásarinnar. Þannig skapar
hann svigrúm fyrir yfirnáttúrlega túlkun á
kristnitökunni þótt hann setji hana sjálfur
fram á hófstilltan hátt. Best kemur þessi
trúarlegi þáttur túlkunar hans fram í frásög-
unni um feldinn.
Kristni á íslandi, 1. bindi, bls. 109-116.
Nationalmuseet, Kaupmannahöfn.
BISKUPSMÍTUR FRÁ SKÁLHOLTI. MÍTRIÐ ER ÚR
BLÁU FLAUELI MEÐ GULLOFNUM BORÐUM AÐ
NEÐAN, VIÐ JAÐRA BURSTANNA OG LANGSUM Á
MIÐJU. Á BURSTUNUM ERU FJÓRAR GULLSAUM-
AÐAR FIMMBLAÐA RÓSIR. Á MÍTRINU ER ÚTLENT
VERK FRÁ ÞVf UM 1500. MÍTUR ÞAÐ SEM PÁLL
BISKUP ÞÁÐI AÐ GJÖF ER LÖNGU GLATAÐ EN HEF-
UR VERIÐ MUN LÆGRA OG ÖÐRUVÍSI í LAGINU
LÍKT OG TÍÐKAÐIST UM 1200.
Stofnun Áma Magnússonar á íslandi.
STAFVERKSHÚS MEÐ BOGADREGNUM DYRUM. EF
TIL VILL ER ÞETTA BÆNHÚS EÐA KAPELLA ER
STAÐIÐ HEFUR VIÐ FERJUSTAÐ. MYNDIN ER Í
LANDALEIGUBALKI f JÓNSBÓK FRÁ FYRRI HLUTA
16. ALDAR í KAFLA UM BRÚARHALD OG FERJU.
Dulin útbreiðsla kristni
Dulin útbreiðsla kristni meðal íslendinga átti sér langa sögu.
E.t.v. hefur hennar gætt verulega á fyrsta skeiði byggðar í
landinu fyrir áhrif kristinna landnámsmanna, en þó fremur
vegna þess að kristni hafi verið útbreidd meðal þræla og ann-
ars lágstéttarfólks. Síðar hefur þó dregið úr henni er kristinni
trú hrakaðl í landinu. Hún færðist svo að líkindum í vöxt að
nýju er dró að lokum 10. aldar. Útbreiðsla af þessu tagi hlýtur
því að hafa valdið einhverju um styrk kristni í landinu þegar tii
kristnitöku kom. Henni lauk heldur ekkl þar með fremur en
hinu formlega kristniboðí.
Kristni á íslandi, 1. bindi, bls. 152.
ICirkjulegur skattur
Kirkjulegur skattur, tíund, var lögfestur nálægt miðjum emb-
ættistíma Gissurar ísleifssonar eða á árunum 1096—1098,
og var þessi nýbreytni elnn af mörgum stórviðburðum sem
urðu í biskupstíð hans og mörkuðu þáttaskil í sögu kfrkju og
einkum biskupsdóms í landinu. Við þetta varð sú mikilvæga
breyting á fjárhag kirkna að hann hvíldi ekki lengur einvörð-
ungu á framlagi kirkjueigenda, tilviljunarkenndum gjöfum ann-
arra og greiðslu fyrir veitta þjónustu, heldur tók almenningur
að leggja sltt af mörkum til kristnihalds í landinu samkvæmt
föstum reglum.
Kristni á íslandi, 1. bindi, bls. 201.
Guðsmynd frumkristni
Rest bendir til að Norðurlandabúar og þar á meðal íslendingar
hafi veltt Guði kristinna manna viðtöku sem hátt upp höfnum
skapara og konungi alheimslns, og þeir eiginleikar Guðs sem
helst voru í forgrunni hafa verið réttlæti hans og strangleikí.
Mildi hans og miskunnsemi virðast á hinn bóginn hafa hafnað í
bakgrunni. Guðsmynd íslenskrar frumkristni kann því að
nokkru að hafa mótast af hugmyndum manna um volduga
höfðingja og eiginleika þeirra.
Kristni á íslandi, 1. bindi, bls. 303.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 3