Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 6

KRISTNIÁ ÍSLANDI
ÞJÓÐKIRKJA
EÐA FRÍKIRKJA
Þjóðminjasafn íslands. TeiKn. úr lllustreret Tidende.
ÞESSI MYND ÚR DÓMKIRKJUNNI í REYKJAVÍK SUMARID 1874 ER {SENN TÁKNRÆN FYRIR STOFNUN ÍSLENSKRAR ÞJÓÐKIRKJU OG UPPHAF TRÚFRELSIS í LAND-
INU. VERIÐ ER AÐ FAGNA STJÓRNARSKRÁNNISEM KRISTJÁN KONUNGURIX FÆRÐI ÞJÓÐINNI í EIGIN PERSÓNU. BISKUPINN YFIR ÍSLANDI, PÉTUR PÉTURSSON,
ER í STÓLI EN HALLGRÍMUR SVEINSSON DÓMKIRKJUPRESTUR OG VERÐANDI BISKUP ER FYRIR ALTARI.
ÞESSI LÝSING Á MESSUNNI ER í BÓK ÁRNA BJÖRNSSONAR OG HALLDÓRS J. JÓNSSONAR, GAMLAR ÞJÓÐLÍFSMYNDIR: „HÁMESSAN HÓFST KL. 10.30, OG VAR
KIRKJAN PRÝDD AÐINNAN MED BLÓMASKRAUTIOG ÖLL UÓSUM UÓMUÐ. BISKUP GEKK í FULLUM SKRÚÐA TIL MÓTS VIÐ KONUNG FRAM í KIRKJUDYR. KON-
UNGUR SAT í STÓL LANDSHÖFÐINGJA INNANVERT Á LOFTSVÖLUM ÖÐRUM MEGIN. VAR RAUÐUM TJÖLDUM SLEGIÐ UPP BÁÐUM MEGIN VID STÓLINN, OG MEÐ
ÞEIM LÁGU LAUFGJARÐIR OG BLÓMSVEIGAR. ÞAR ÚT FRÁ SÁTU LAGERKRANTZ AÐMÍRÁLL OG YFIRFORINGJAR ALLRA HERSKIPANNA. í INNSTU BEKKJUNUM
NIÐRIVORU AÐRIR HINIR VIRÐULEGUSTU ÞJÓÐHÁTÍÐARGESTIR, EN ÞAR UTAR FRÁ VAR MÚGURINN, OG VAR KIRKJAN MEIR EN ALSKIPUÐ FÓLKI. NÝIR SÁLMAR
EFTIR HELGA HÁLFDANARSON PRESTASKÓLAKENNARA VORU SUNGNIR VID GUÐSÞJÓNUSTUNA, OG ÞÁ VAR FRUMFLUTTUR LOFSÖNGURINN Ó, GUÐ VORS LANDS
EFTIR MATTHÍAS JOCHUMSSON VIÐ LAG EFTIR HIÐ UNGA TÓNSKÁLD SVEINBJÖRN SVEINBJÖRNSSON ORGANLEIKARA {EDINBORG."
Afnám einveldis og trúfrels-
isákvæði stjórnarskrárinnar
[1874] gerðu það nauðsynlegt
að skilgreina stöðu kirkjunnar,
stjórn og starfshætti
á nýjan leik.
eftir PÉTUR PÉTURSSON
Reyndin varð sú að þótt
kirkjan fengi nafnið þjóð-
kirkja var hún að verulegu
leyti áfram ríkiskirkja. Kon-
ungur fór áfram formlega
með æðsta vald í málum
kirkjunnar og var skuld-
bundinn að játa evangelísk-lútherska trú.
Ríkisstjórnin fór með framkvæmdarvaldið í
kirkjumálum og löggjafarsamkoman með
lagasetningu um innri sem ytri mál
kirkjunnar. Gert var ráð fyrir þvi í dönsku
stjómarskránni að kirkjunni yrðu sett ný
lög sem færðu henni forræði í eigin málum
og gerðu hana sjálfstæðari gagnvart ríkis-
valdinu. Þetta fól í sér að komið yrði á sókn-
arnefndum sem ættu fulltrúa á sameiginlegu
þingi fyrir kirkjuna þar sem lærðir og leikir
færu með löggjafarvald í málefnum
kirkjunnar. Ekki náðist samkomulag um
þessa skipan mála í Danmörku vegna guð-
fræðilegs ágreinings um stöðu prestsemb-
ættisins, gildi játningarita kirkjunnar og
valdsvið leikmanna.
Lög frá Alþingi um sóknamefndir, leys-
ingu sóknarbands og prestskosningar, sem
komu til framkvæmda í lok 19. aldar, voru
skref í þá átt að gera kirkjuna á Islandi lýð-
ræðislegri. Tillögur um sérstakt kirkjuþing
náðu þó ekki fram að ganga fyrr en eftir
miðja öldina. Breytingar á launum presta,
sem komu til framkvæmda á öðmm áratug
aldarinnar, höfðu það í för með sér að launa-
kjör þeirra urðu jafnari og þeir fengu laun
sín beint úr landssjóði þannig að staða
þeirra varð að mörgu leyti sú sama og emb-
ættismanna ríkisins.
Þegar talað var um deyfð og ófremdar-
ástand í kirkjumálum þjóðarinnar um alda-
mótin var oftast átt við að kirkjustjórnina
skorti fmmkvæði í því að efla kirkjulega
starfsemi í landinu og laga hana að kröfum
breyttra samfélagshátta. Danska stjórnin fór
með æðsta vald í málefnum kirkju og þjóðar
og fulltrúi hennar á Islandi fram að því að
heimastjórn komst á var landshöfðingi sem
ekki bar ábyrgð fyrir Alþingi. Óánægja með
kirkjustjómina blandaðist saman við kröfur
íslendinga um aukið sjálfræði og vald í eigin
málum. Hjá flestum var þjóðkirkjuhugtakið
innantómt orð og í opinberri umræðu var
rætt um að ríkiskirkja væri enn við lýði á
íslandi, enda mátti það til sanns vegar færa.
Flestir íslenskir stjórnmálamenn virðast
hafa talið aðskilnað ríkis og kirkju æskileg-
an, og rökin vom m.a. þau að þá fyrst gæti
islenska kirkjan gegnt hlutverki sínu sem
þjóðkirkja. Flestir, sem létu til sín taka á
pólitískum fundum og tjáðu sig um stöðu
kirkjunnar um aldamótin, virtust vera fylgj-
andi aðskilnaði ríkis og kirkju. Þetta kom
m.a. fram í umræðum um barnafræðslu á Al-
í húsvitjunum
Þá er nú presturinn kemur nokkurstaðar til
húsvitjunar, skai hann auðsýna sig
alvarlegan, guðhræddan, ódrukkinn og
vingjarnlegan [...] skal honum vera hið
alvarlegasta fyrirboöið að eyða tímanum með
ónytsamlegu tali og gamni eður öðrum
ósæmilegum útréttingum, ennþá síður skal
hann leita brennivíns eður annars áfengs
drykkjar, hvör hönum fyrir utan nauðsyn skal
öldungis vera fyrirboðinn.
Kristni á Tslandi, 3. bíndí, bls. 317.
Samstarf
Án samstarfs við heimilin hefði kirkjan aldrei
megnað að rækta með þjóðinni kristna trú.
Sérhverjum manni var á lífsgöngunni skylt að
meðtaka fimm af sakramentum kirkjunnar ef
þess var nokkur kostur: skírn, fermingu,
líkama Krists við altarisgönguna, iðrunar-
sakramentið við skriftir og ieiðarnestið við
síðustu smurningu, en sakramenti hjúskapar
og prestvígslu voru bundin skilyrðum og ekki
öllum ætluð.
Kristni á Tslandi, 2. bindi, bls. 319.
Varúð viðhöfð
Varúð var ekki síöur viðhöfð þegar kaþólskir
prestar komu hér laust fyrir 1860. Danska
dómsmálaráðuneytið leyfði þá að þeir settust
að til að annast franska sjómenn, sagði það i
samræmi við danskt umburðarlyndi í trúmál-
um, en skilyrði var að þeir misnotuðu ekki
stöðu sína til að leiða íslendinga til
kaþólskrar trúar.
Kristni á fslandi, 4. bindi. bls. 54.
Guðfræði
Guðfræði upplýsingartímans hafði ekki þau
áhrif á hugmyndaheim íslendinga á fyrri hluta
19. aldar að efahyggja festi hér rætur. Nem-
endur í guðfræði í Bessastaðaskóla kynntust
eitthvað sögulegri biblíurýni, en menntastétt-
in hélt svo fióknum tíðindum fyrir sig. Þótt al-
þýðan fengi í hendur kver, sálma og bækur til
húslestra með mildri siðrænni framsetningu
og tjáningu las hún enn eldrl bækur samhliða
upplýsingarritunum.
Kristni ð íslandi, 4. bindi. bls. 60.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000