Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2000, Side 9

Madame de Stáel, 1766-1817, var mótud af því andrúmslofti og viðhorfum sem ein- Þegar leið á valdatíma Napóleons jókst andúðin á aðferðum hans, einkum í Þýskalandi. „Intelligensían"
kenndu frönsku „salonana" á öld upplýsingarinnar, en þar komu saman heimspekingar, sem hafði hriflst af byltingunni tók nú ad snúast gegn arftaka byltingarinnar og ekki síst gegn menning-
skáld, embættismenn og hluti „frjálslyndra" aðalsmanna. Portrettið er eftir Gérhard, arpólitík Napoleons, sem kristallaðist í „empire-stílnum".
hirðmálara Napóleons.
er nýr og ferskur og þau brjóta blað í menn-
ingarsögu Evrópu. M. de Staél kynnist þess-
um ritum á ferðum sínum um Þýskaland og
með kynnum sínum af Agústi Wilhelm bróður
Friedrichs Schlegels. Eins og áður segir varð
hún meðal þeirra fyrstu til að kynna þessi rit
Schlegels í Frakklandi ásamt frönskum emig-
röntum sem héldu heim á fyrsta áratug 19.
aldar.
Klassísisminn mótaði smekk og viðmið á
byltingaárunum og með valdatöku Napóleons
varð þar engin breyting á. Napóleon var
klassísisti og tók við arfleifð byltingarinnar.
Hann rændi lýðræðinu en hélt hátt fána föð-
urlandsins. Þjóð og föðurland voru samofin
hugtök frá 1789 og einkum eftir 1792, þegar
konungar í Evrópu réðust gegn lýðveldinu.
Styrjaldirnar þjöppuðu Frökkum saman til
varnar, byltingin og þjóðin tengdust, föður-
landsástin náði fullri tjáningu í „Fram til orr-
ustu ættjarðar niðjar/ upp á vígbjartri her-
frægðar stund/ mót oss helkaldrar
harðstjórnar viðjar/ hefjast gunnfánar
dreyrgir og grund... Á storð á storð skal
streyma níðings blóð.“ (Þýðing M. Jochums-
son)
Klassísismi, upplýsing og herfrægð tvinn-
uðust saman, skynsemisstefna, panþeismi og
föðurlandsást loguðu í brjóstum patríótanna.
Skynsemisstefna í einföldustu mynd
gegnsýrði nú allar stéttir, stefnan var ekki
lengur skemmtilegt umræðuefni í frönskum
salónum, heldur „þjóðareign“, sameign allrar
þjóðarinnar og herfrægðin fylgdi með. Bænd-
ur og „buxnaleysingjar" sansculettes - hófust
til baráttunnar fyrir hugsjónum frönsku upp-
lýsingarinnar um alla Evrópu, hugsjónum
byltingarinnar, „frelsi, jafnrétti og bræðra-
lagi,“ afnámi sérréttinda aðals og klerka og
allsherjar hagræðingu hagkerfisins, afnámi
skylduvinnu annarrar bændaánauðar og
trúfrelsis og trúar á hina helgu „skynsemi".
Allir voru jafnir fyrir lögunum og marskálks-
stafurinn var ekki lengur bundinn ákveðinni
stétt, bóndinn eða buxnaleysinginn gátu orðið
marskálkar.
Fagnaðarerindið um glæsta framtíð og
stöðugar framfarir og mögnuð hughrif ástar-
innar til foðurlandsins tengdi fjöldann „bylt-
ingunni", ríkisvaldinu, og skapaði meðal fjöld-
ans samkenndina um sameign, þjóðareign og
þjóðarhagsmuni, sem varð þeim sem fóru með
ríkisvaldið einkar hagstætt. Og Napóleon
erfði baráttu byltingarinnar fyrh- frelsun
Evrópu og þá stöðugu styrjöld Frakka og
Evrópu sem hafði gert Frakka að „föngum
eigin herfrægðar." Tilvera Frakklands var
orðin háð stöðugu stríði og herfrægð og eftir
að Napóleon tekur völdin tekur hann að erfð-
um Frakkland sem gísl eigin frægðar og hann
verður gísl eigin herfrægðar. Frakkar voru
fremsta þjóð í Evrópu og föðurlandsást þeirra
hlaut að snerta kveikju samskonar kenndar
meðal annari-a þjóða.
Þegar fyrstu áhrifa rómantísku stefnunnar
tekur að gæta í Frakklandi vakti það megna
andúð ríkjandi aíla. Það var goðgá að menga
„heiðríkju klassísismans með dulúðarmistri
þýski-a heiðalanda." Napóleon leitaðist við að
ná sáttum við erfðaaðalinn, sem hafði flúið
land í byltingunni. Hann reri að því öllum ár-
um að festa sig í sessi og að verða viður-
kenndur sem jafningi lögerfða-þjóðhöfðingja,
og að gera ætt sína jafningja þeirra. Hann
ætlaði að steypa saman hinum forna ættaraðli
og nýjum aðli „parvenua“, menn sem hann
hafði hafið til valda, ættlausa einstaklinga oft
af misjöfnum uppruna, að áliti lögerfða-
manna. Þessi tilraun tókst að nokkru meðan
hann gat haldið fylgi meðal þjóðarinnar og
hersins með stöðugum hernaði, sem orsakaði
stöðugt aukna andúð á yfirgangi Frakka alls
staðar í Evrópu. Fagnaðarboðskap byltingar-
innar var misjafnlega tekið og ofdirfð Frakka
í menningarefnum var illa séð. Það var þó
einkum sú aðferð Napóleons að herinn skyldi
lifa á landinu þar sem hann fór um, sem vakti
hatur og viðbjóð á aðferðum franskra her-
sveita. Hvergi kemur þessi afstaða þjóða bet-
ur fram en í stríðsmyndum og skissum Goya á
Spáni.
Þegar leið á valdatíma Napóleons jókst
andúðin á aðferðum hans, einkum á Þýska-
landi. Intelligensían sem hafði hrifist af bylt-
ingunni tók nú að snúast gegn arftaka bylt-
ingarinnar og ekki síst gegn menningarpólitík
Napóleons sem kristallaðist í „empire" stíln-
um sem var framhald frönsku klassíkurinnar.
Kveikjan að þessari breyttu afstöðu voru rit
rómantíkeranna og fyrirlestrar og ræður
Fichte og Schlegel-bræðranna. Og til að
styrkja andstöðuna snerust þýskir furstar
einn af öðrum gegn Napóleon. Hann hafði
auðmýkt þá og niðurlægt og sú árátta hans
jókst eftir því sem á leið. Þýsku furstarnir
lifðu í hugarheimum stigveldisins og róman-
tíkin var þeim andsnúin og þeir henni, en þeg-
ar lengra leið samtvinnuðust rómantíkerar og
legitimistar í andstöðunni gegn ofurveldi
Frakka og lauk með „frelsisstríði".
M. de Stael gaf út bók sína L’Allemagne í
París 1910, en hún var þegar í stað gerð upp-
tæk. Þrátt fyrir það gerjaðist rómantíkin í
Frakklandi fyrst, eins og áður er vikið að,
meðal emigranta. Það er ekki fyrr en með
falli Napóleons, sem kemur til opinnar bar-
áttu milli skynsemis-klassísismans og róman-
tísks fáránleika eða óskynsemi. Andstaðan
gegn yfirvöldunum, Búrbónunum og öllu sem
fylgdi andbyltingarviðleitni þeirra var mörk-
uð viðhorfum rómantisku stefnunnar, en
stefnan var einnig íhaldssöm á sinn hátt.
Miðaldir voru ýmsum rómantíkerum drauma-
landið og þeir höfðu djúpa fyrirlitningu á
markaðssamfélaginu, kaupprangi og verð-
bréfaviðskiptum. Andbyltingarhugmyndir
stigveldissinna voru um margt skyldar við-
miðum rómantíkeranna. Lúðvík XVIII átti
erfitt með að skilja afstöðu rómantíkeranna
og ekki aðeins hann heldui- fræðimenn í bók-
menntum og arftakar upplýsingarstefnu og
skynsemishyggju. Um 1820 var gerð tilraun
fyrir tilstilli yfirvalda til að skilgreina „róm-
antísku stefnuna“. Það bárust 150 skilgrein-
ingar og menn voru engu nær. De Staél skil-
greindi baráttu rómantíkur og klassísisma
þannig: „Skáldskapur sem stælir klassískar
fornbókmenntir og hinsvegar skáldskapur
sem leitar fyrirmynda í heimum miðalda.
Klassísismi á sér rætur í heiðríkju heiðinnar
fornaldar Rómverja og Grikkja og rómantíkin
hins vegar í trúarlegri dulúð miðaldakirkj-
unnar.“
Á árunum eftir 1815 var klassísisminn á
undanhaldi og fyrir þann tíma og síðan áfram
jókst stöðugt andúðin á Bónapartismanum.
Frakkland var lögregluríki alla stjórnartíð
Napóleons. Erindrekar ríkisvaldsins voru alls
staðar, afskipti ríkisins voru óþolandi og
leynilögreglan var snuðrandi um einkahagi og
skoðanir manna.
Slík ríkisófreskja er óþolandi, að minnsta
kosti þeim sem vilja strjúka um frjálst höfuð.
Auk þess er það segin saga að eftirlitsmenn
ríkisins, ráðuneytisliðið og skrifaraskarinn
vill verða mótaður til ákveðinnar gerðar and-
legra lítilmagna undir stjórnarfari sjúklegra
valdafíkla. Þetta ríkisform verður að óþolandi
spennitreyju.
Við slíkar aðstæður var rómantíska stefnan
lausn og harkalegt andsvar. Fremstu höfund-
ar Frakka á fyrri hluta 19. aldar voru fæddir
skömmu fyrir eða rétt eftir aldamótin 1800 og
alast því upp í spennitreyjunni. Emile De-
schamps var skáld og hafði þýtt mörg kunn-
ustu skáld, ensk, þýsk og spænsk á frönsku.
Hann var ritstjóri „La Muse Francaise,"
tímarits sem sigldi undir fána rómantíkurinn-
ar. í frægri grein í tímaritinu er það staðhæft
að öll bestu skáld Evrópu yrki og skrifi í and-
klassískum stíl. Chateaubriand, Byron, De
Staél, Schiller, Joseph de Maistre, Goethe og
Scott eru nefndir í greininni frá 1824.
Ný kynslóð kemur síðan fram, sem eru ár-
gangar frá því um 1800, Alexander Dumas og
Victor Hugo m.a. Þetta var „Empire" kyn-
slóðin. Þeir voru hatrammir andstæðingar
Napóleons og lýðveldisins, þeir dáðu stigveldi
miðalda, fortíðin var þeirra tími. Höfundar
svo sem sagnfræðingarnir F. A. Mignet og
Jules Michélet ásamt Honoré de Balzac voru
fæddir rétt fyrir aldamótin. Victor Hugo varð
með leikritinu „Hernani" talinn höfuðskáld
rómantísku stefnunnar á Frakklandi. Hann
hafði ort og skrifað öll ósköp allt frá unglings-
aldri, gaf út tímarit um bókmenntir 17 ára
gamall. Frönsku konungarnir - Búrbónarnir
- Lúðvík XVIII og Karl X sýndu mikinn
áhuga á bókmenntum og styrktu ung skáld,
tilgangurinn var að gera Frakkland aftur að
höfuðstöðvum bókmenntanna í Evrópu.
Victor Hugo var veittur lífeyrir 1822, verð-
laun fyrir ljóð og skrif. ímyndunarafl og róm-
antík mörkuðu skrif hans, það var fyrir áhrif
rómantísku stefnunnar. Það var rómantíska
stefnan á Frakklandi sem leysti úr læðingi
þau öfl og hæfileika sem urðu kveikjan að
hinni blómlegu og magnmiklu skáldsagnagerð
á Frakklandi á fyrri hluta 19. aldar, Hugo,
Balzac, Alfred de Musset og George Sand.
Spádómur M. de Staél rættist: „Róman-
tískar bókmenntir eru sú eina tegund bók-
mennta sem geta þróast, eru lífvænlegar,
vegna þess að þær sækja kveikju sína í þann
jarðveg sem við erum sprottin upp úr, þær
einar eiga sér framtíð." (L’Allemagne).
Höfundurinn er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. NÓVEMBER 2000 9